Drzeworyty stanowią ważny element w sztuce tybetańskiej. Za pomocą drewnianych klocków i deseczek, z wyrytym tekstem czy rysunkiem do dziś odbijane są stare teksty ksiąg i ilustracje do nich, a także pojedyncze odbitki na potrzeby wiernych. Deski i klocki drzeworytnicze przechowywane są w klasztorach nawet po kilka wieków. Techniki drzeworytniczej używa się obecnie powszechnie do produkcji chorągwi modlitewnych, od wielkich kilkumetrowych do małych kolorowych chorągiewek, charakterystycznych dla krajobrazu Tybetu, Nepalu, Bhutanu, Sikkimu czy Ladakhu. Te prostokątne kawałki materiału zadrukowane modlitwami, znakami przynoszącymi pomyślność czy świętymi sylabami wieszane są nad domami, polami czy klasztorami, a czasami także w trudnodostępnych przełęczach i traktowane jako błogosławieństwo oraz przypomnienie nauki praw buddyjskich – dharmy. W ten sposób drukowano również modlitwy i mantry wypełniające cylindry (młynki) modlitewne.Poza tym drzeworyty są o wiele tańsze i szybsze w wykonaniu.
Dużą część sztuki drzeworytniczej stanowią drzeworyty obrazujące różne formy ikonograficzne, zazwyczaj o podobnym bogactwie i różnorodności jak na zwijanych obrazach na tkaninie – „tankach” (thangka). Jedną z metod nanoszenia konturu na „tankę” jest właśnie odbitka drzeworytnicza, dająca gwarancję niezmienności proporcji i stałości ikonograficznej.
Jednym z licznych przykładów tybetańskiej sztuki ikonograficznej jest drzeworyt wykonany przez Tybetańczyków zamieszkałych w Nepalu, a przedstawiający Koło Życia, tzw. Kala Czakra. Dedykowane jest ono wszystkim żywym istotom, które jeszcze nie osiągnęły pierwszego stopnia duchowego wyzwolenia. Koło ilustruje istotę buddyjskiej nauki, cztery ścieżki prawdy, istnienie ziemskiego cierpienia, jego początek i przyczynę, a także wskazuje drogę wybawienia. Opisuje powód wszelkiego zła i jego skutków, jakich doświadcza człowiek od narodzin aż do śmierci. Jednakże każdy jest odpowiedzialny za swoje uczynki i ich skutki.
Przeznaczenie ukazane jest tu poprzez odzianego w skórę tygrysią Pana Śmierci, trzymającego w paszczy Koło Życia. Jest on symbolem przemijania ziemskiego życia, zwanym ludożercą. W centrum koła ukazane są trzy duchowe trucizny pod postacią trzech zwierząt: ignorancja, niewiedza – to czarna świnia; zazdrość i nienawiść – zielony wąż; a pożądanie i chciwość – czerwony kogut. Kto im ulega, kroczy ciemną ścieżką, prowadzącą w konsekwencji do złych powtórnych narodzin. Można jednak podążać jasną ścieżką, mając nadzieję na lepsze ponowne wcielenia i ostateczne wyzwolenie się z ich kołowrotu. Obydwie ścieżki są zaznaczone przez okalające centrum pierścienie, podzielone na jasną i ciemną część. Święci i mędrcy podążają cnotliwie wzdłuż jasnej ścieżki, a demony uzbrojone w pętle ciągną grzeszników wzdłuż ciemnej strony. Zewnętrzny pierścień, podzielony na dwanaście pól, ukazuje efekty postępowania grzeszników. Ignorancja, określana mianem duchowej ślepoty, zobrazowana jest poprzez starca z laską, który nie potrafi odnaleźć drogi; dom z pięcioma oknami i drzwiami – to 5 zmysłów, a kobieta oferująca mężczyźnie napój – oznacza pożądanie. Ostatni obrazek przedstawia starość i śmierć, nieuchronny koniec ziemskiej egzystencji ukazany poprzez mary i ciało w pozycji płodowej, gotowe do ponownych narodzin i dalszej niedoli w jednym z symbolicznych sześciu światów, którymi są: 1/ siedziba bogów – tymczasowy, nie całkiem wolny raj, osiągany przez dobre uczynki; 2/ świat demonów, które nieustannie walczą z bogami, by spełnić własne pragnienia; 3/ świat ludzki, w którym rządzą egoizm i niewiedza, stąd poddawany jest ciągłemu kołowrotowi wcieleń; 4/ świat zwierząt – poddawany ciągłemu zagrożeniu i atakowi ze strony innych; 5/ królestwo wiecznie niezaspokojonych potworów i 6/ dwa rodzaje piekieł, zimne i gorące - rodzaj czyśćców, które są miejscami tortur i dręczenia tych wszystkich, których dziełem były złe uczynki, ale bez towarzyszącej nienawiści i złości. To przedstawienie Koła Życia jest swoistym przewodnikiem po jasnej i ciemnej ścieżce, ilustrującym przyczyny i skutki ludzkich działań, których konsekwencjami są ponowne narodziny w jednym z sześciu światów.
Drzeworyt pochodzi z produkcji seryjnej z Print Shop & Art Gallery Kathmandu, zakupiony od oferenta z Krakowa, który przywiózł wiele grafik kultowych z podróży do Nepalu. W zbiorach Muzeum znajduje się znacząca kolekcja grafik kultowych o tematyce buddyjskiej pochodzących z Nepalu. Duża ich kolekcja została zebrana przez prof. Andrzeja Strumiłłę - malarza, grafika, rzeźbiarza, fotografa, pisarza i poetę, a także kolekcjonera. Interesowały go azjatyckie tradycje i kanony piękna. Ze swoich licznych podróży, związanych również z pracą zawodową, do krajów Środkowego i Dalekiego Wschodu, m.in. do Nepalu, przywoził nie tylko rysunki reportażowe, ale także kolekcje etnograficzne. Do Muzeum trafiło w 1974 roku prawie 300 obiektów z jego kolekcji.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
Olschak B. Ch., Wangyal Thupten G, Mystic art of ancient Tibet. London. 1973
Beer Robert, The Handbook of Tibetan Buddhist's Symbols.; Serindia Publications, Inc., 2003
Loius Frederic, Słownik cywilizacji indyjskiej, wyd. polskie pod red. P. Piekarskiego, Katowice 1998
