Zdobienie tkanin metodą druku ręcznego przy pomocy specjalnych klocków ma w Indiach długą tradycję. W średniowieczu drukowanie i barwienie tkanin bawełnianych szczególnie rozwinęło się w Radżasthanie i Gudżaracie, a w XVII wieku znaczącym centrum eksportu tych tkanin ustanowiono Surat. Do dziś indyjskie tkaniny drukowane cieszą się powodzeniem nie tylko w kraju, ale również w świecie.
Produkcją ręcznie drukowanych tkanin zajmuje się w Indiach społeczność „drukarzy” zw. czhipa, którzy wywodzą się głównie z hindusów, natomiast większość wykonawców klocków do drukowania tkanin w Radżasthanie to muzułmanie. Używane do druku klocki mają różne kształty i wielkość, a także wzory i motywy, w zależności od regionu oraz tego, jaką powierzchnię mają zdobić. Innych klocków używa się bowiem do drukowania tła, wzorów w centralnych polach, a innych do bordiur czy ozdobnych końców sari. Wykonane są na ogół z indyjskiego drewna tekowego śiśam, twardego, ale jednocześnie podatnego na rzeźbienie, charakteryzującego się czerwonobrązowymi słojami i jaśniejszym żółtawym miękiszem. Artyści-rzemieślnicy trudniący się ich wykonywaniem od pokoleń, zawód swój przekazują z ojca na syna. Każdy klocek posiada ręcznie wyrzeźbiony wzór oraz rączkę do trzymania, a także kilka dziurek wywierconych w celu swobodnego przepływu powietrza i wypuszczenia nadmiaru farby drukarskiej. Wzór jest najpierw rysowany na papierze, a następnie odwzorowywany na płaskiej powierzchni klocka i wycinany. Jest to proces bardzo żmudny i wymaga szczególnej precyzji w wykonaniu motywów, szczególnie w klockach kluczowych, zwanych rekha, które określają formę wzoru i są podstawą do wypełnienia wzoru klockami dopełniającymi.
Każdy niuans skomplikowanego nieraz wzoru, każdy łuk i najdrobniejszy szczegół muszą być tu z wielką precyzją odtworzone. Do wykonania jednego wzoru potrzebnych jest od 3 do 30 nawet klocków, w zależności od złożoności wzoru. Liczba klocków użytych podczas drukowania tkanin zależy również od liczby zastosowanych kolorów, gdyż każdy kolor wymaga oddzielnego klocka, a także od różnych komponentów, z których składa się wzór. Bordiury wymagają innego zestawu klocków, różniących się od wzorów głównych.
Zanim nowe klocki zostaną użyte do drukowania tkanin muszą moczyć się w oleju gorczycowym od kilku do kilkunastu dni, by drewno zostało odpowiednio zmiękczone.
Podczas pracy „drukarz” posługuje się wózkiem na kółkach, posiadającym 2 półki, na których ułożone są tace z barwnikami i klocki do drukowania. Na odpowiednio przygotowany materiał nanosi się wzór podstawowy przy użyciu klocka konturowego, zanurzając go w barwniku, którym tworzy się zarysy, czyli na ogół czarnym lub innym ciemnym kolorze i odbija na tkaninie. Drukowanie rozpoczyna się od strony lewej do prawej. Ten, kto wykonuje wzory zarysowe musi być doskonałym rzemieślnikiem, gdyż to on prowadzi proces druku. Jeśli jest to wielokolorowy wzór, pracuje nad nim kilku rzemieślników, którzy kolejno nakładają na tkaninę klocki z odpowiednimi barwnikami. Takie wzory są bardzo pracochłonne, wymagające niezwykłej zręczności i dokładności. Prostsze i szybsze w wykonaniu są wzory jednokolorowe. Po skończonym procesie drukowania materiał jest poddawany kwaśnej kąpieli w celu utrwalenia koloru.
To tradycyjne rzemiosło przeżywa w Indiach w ostatnich dekadach renesans, chociaż w procesie produkcji coraz rzadziej wykorzystuje się naturalne barwniki. Do dziś działa w całym kraju wiele ośrodków z małymi warsztatami wytwarzającymi tkaniny ręcznie drukowane, szale, zawoje, sari, narzuty na łóżka. Bardzo znanymi są Bagru i Sanganir w pobliżu Dżajpuru w Radżasthanie. Stosuje się w nich klocki drukarskie z tradycyjnymi wzorami oraz bogactwo naturalnych kolorów.
W zbiorach Muzeum znajduje się duża kolekcja klocków do drukowania tkanin pochodzących głównie z Radżasthanu, Gudżaratu i Pendżabu, ale także z Nepalu. Zostały pozyskane przez badacza kultur Środkowego Wschodu, wykładowcy i wieloletniego pracownika MEK – dr Krzysztofa Wolskiego. Przedstawiony tutaj klocek jest przykładem klocka kluczowego, z charakterystycznymi migdałowatymi wzorami bota połączonymi z geometrycznymi, w postaci rombów, kropek, kółek.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
Enakshi Bhavnani, Decorative Designs and Craftsmanship o...
M. Levick, M. Crites, Ameeta Nanji, India Color: Spirit, Tradition, and Style. ilustr.. Chronicle Books, 2008.
A.B. Lewis. Block Prints from India for textiles. Chicago, Field Museum of Natural History: 1924. Anthropology, Design series N. I.
A. Bruntlett. Traditional blockprinting&dying in Rajasthan. pdf. w: www.docin.com. 2007-
Abhay Kumar Singh. Modern World System and Indian Proto-industrialization. Northern Book Centre, 2006
Eleonora Tenerowicz. Tkaniny indyjskie. red. B. Biedrońska-Słotowa. Warszawa: DiG. 2011. [w: ] Tkaniny Orientalne w Polsce - Gust czy tradycja. -Handmade in India - An Encyclopedia on Crafts of India [w:] http://rylinosano.ru/fydu.pdf
www.jjcaprices.com/hand_block_printing
http://sangamproject.net/rashidji-the-block-maker:
www.handprintingguiderajasthan
