Muzeum Etnograficzne niekoniecznie jest miejscem, w którym spodziewamy się spotkać obiekty archeologiczne, a jednak! W swej ponad stuletniej historii zasoby Muzeum, tak liczne i różnorodne, powiększyły się także o dość nieliczną grupę zabytków archeologicznych. Brak zachowanej dokumentacji do wielu z nich nie ułatwia ich rozpoznania, dziś jednak postaramy się odkryć choć niewielki fragment historii pewnego czerpaczka.
Czerpak ten jest prostym glinianym naczyniem ręcznie lepionym. Przedmiot jest niewielkich rozmiarów o wysokości wynoszącej 4,2 cm oraz średnicy maksymalnej wynoszącej 9,6 cm. Z jednej strony posiada małe, taśmowate uszko. Czerpaczek bez widocznych zdobień o lekko zaznaczonej podstawie, być może za pomocą odciśnięcia kciuka. Wypalony w nierównej temperaturze, o czym świadczy niejednolita barwa. Obecny stan zachowania jest dobry, na brzegach widoczne lekkie otarcia. Zachowane są również ślady podstawowej konserwacji w postaci klejenia pękniętej ścianki. W zasadzie tyle ,,mówi” nam sam przedmiot. W archeologii bowiem niezwykle ważny jest kontekst takiego obiektu – gdzie został znaleziony, jak wyglądało jego odkrycie, co jeszcze się tam znajdowało? Z pewną pomocą przychodzą nam informacje zanotowane w muzealnych dokumentach ponad 100 lat wcześniej.
Według najstarszej dokumentacji muzealnej czerpak pochodzi z miejscowości Facimiech pod Krakowem – wsi położonej obecnie w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Skawina. Darczyńcą obiektu był Aleksander Kunze, poborca podatkowy ze Skawiny, członek Towarzystwa Muzeum Etnograficznego oraz kapitan Wojsk Polskich. Nie zachował się dokładny zapis o przekazaniu tego konkretnego obiektu, ale ze wspomnianego miejsca pochodzą również urny (popielnice), ozdoby z brązu oraz brązowy naszyjnik przekazane przez darczyńcę w latach 1918-1919. Pozwala to więc przypuszczać, że czerpak musiał trafić do Muzeum w tym samym czasie. Nie jest wiadome, w jaki sposób Aleksander Kunze wszedł w posiadanie tych obiektów i czy był ich pierwszym "właścicielem".
Kto jednak wykonał ten przedmiot? Zachowane notatki muzealne łączą czerpak z przedstawicielami kultury łużyckiej i prawdopodobnie, z uwagi na dość skąpe informacje źródłowe, należy przyjąć taką hipotezę. Wyjaśnijmy więc pokrótce, czym jest kultura łużycka? Kultura łużycka to kultura archeologiczna należąca do szerszego kręgu kultur pól popielnicowych, występowała między innymi na terenie obecnych ziem polskich. Trwała ona od środkowej epoki brązu do początku epoki żelaza, czyli w odniesieniu do terenów ziem polskich datujemy jej istnienie w okresie od około 1350 r. p.n.e. - 400 r. p.n.e.
W obrębie całej kultury występowało wiele grup lokalnych, które determinowały własne wyróżniki kulturowe, jednakże wspólną cechą charakterystyczną dla przedstawicieli kultury łużyckiej był ciałopalny obrządek pogrzebowy. Zmarłych po kremacji grzebano zazwyczaj w urnach na płaskich cmentarzyskach, niekiedy bardzo dużych i długo użytkowanych (np. cmentarzysko w Kietrzu). Zmarłych często grzebano z tzw. ,,darami grobowymi” - naczyniami, bronią, przedmiotami codziennego użytku. Obrządek szkieletowy lub birytualizm (występowanie obu form pochówku) również są notowane w odniesieniu do kultury łużyckiej, jednak są to sytuacje rzadsze i skorelowane raczej z konkretnymi ugrupowaniami kultury łużyckiej (np. grupa górnośląsko-małopolska). Najbardziej powszechną formą osadnictwa kultury łużyckiej były niewielkie osady z budynkami wznoszonymi z drewna, choć w późniejszym okresie wznoszono również grody. W gospodarce dominowało rolnictwo (z przewagą uprawy zbóż) oraz przydomowa hodowla. Wyroby ceramiczne łączone z kulturą łużycką to przede wszystkim tzw. ceramika guzowa – naczynia z wypukłościami oraz ceramika ostroprofilowana. Na stanowiskach archeologicznych kultury łużyckiej odkrywane są również brązowe miecze, szpile i fibule (zapinki) wytwarzane i użytkowane przez ówczesną ludność.
W rzeczonej miejscowości Facimiech rozpoznano ślad osadniczy z epoki kamienia oraz ślady cmentarzyska z epoki brązu (portal mapy.zabytek.gov.pl). Nie prowadzono jednak szerszego rozpoznania stanowiska ani badań archeologicznych (portal zabytek.pl). Czerpak stanowiący przykład jednej z najpopularniejszych form naczyń, a w tym wypadku również bez żadnych charakterystycznych zdobień nie jest obiektem łatwym do skatalogowania. Biorąc pod uwagę miejsce pochodzenia i dotychczasowe ustalenia – omawiany czerpak z odpowiednią dozą ostrożności można potraktować jako przykład wytwórczości przedstawicieli kultury łużyckiej. Niestety, obiekt ,,wyrwany” z ziemi staje się pięknym, lecz niemym świadkiem historii.
Opracowała: Urszula Dziedzic
Bibliografia:
Chudziakowa J., Kultura łużycka na terenie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy, Warszawa-Poznań 1974.
Gedl M. Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna. Cz. 3. Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Kraków 1985.
Górski J., Podkrakowska enklawa wczesnej kultury łużyckiej w świetle wyników najnowszych badań terenowych na trasie autostrady A4 [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne tom 60/1, Wrocław 2018, s. 41-62.
Kaczanowski P., Kozłowski J. K., Wielka Historia Polski t. 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Kraków 1998.
Żurowski J., O dotychczasowym stanie badań przedhistorycznych okolic Krakowa, o ich postępie w latach ostatnich i o planie na przyszłość [w:] Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, Kraków 1925, s. 20-24.
Strony internetowe:
zabytek.pl - ,,Facimiech” (dostęp 13.09.2022)
mapy.zabytek.gov.pl - ,,Facimiech” (dostęp 13.09.2022)
https://archeologicznyatlas.pl/pl/katalog/stanowisko/326 (dostęp 13.09.2022)
Dokumentacja muzealna:
VIII. Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Muzeum Etnograficznego w Krakowie za rok 1918 i 1919, Kraków 1920, s. 5.
IX. Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Muzeum Etnograficznego w Krakowie za rok 1920, s.10.
Księga Darów MEK.
