Chusty „tureckie”, swą nazwę zawdzięczają potocznemu przeświadczeniu o tureckim pochodzeniu wszystkich drogich tkanin, zwłaszcza o orientalnej ornamentyce. Upowszechniły się w ludowym ubiorze kobiecym już w drugiej połowie XIX wieku i przetrwały niekiedy do lat 70. XX wieku jako jedyny element stroju ludowego noszony przez starsze kobiety do kościoła. Występowały na wielu obszarach etnograficznych Polski, różniąc się wielkością, zdobnictwem, techniką wytwarzania czy sposobem noszenia. W zależności od regionu i modelu miały lokalne nazwy gwarowe, jak np. szaltuch, szpigiel w stroju rozbarskim z okolic Bytomia, odziewaczka turecka, (gołymertihła, wajsymertihła) w stroju wilamowickim, w okolicach Biskupina i Szamotuł zwano je chustą w gajory, w ogórki, w zeks, chustą persową, w kujawskim mazanichą, a w krakowskim właśnie chustą turecką.
Naśladowały szale produkowane od XV wieku w Kaszmirze z wełny czesankowej tamtejszych kóz. Od połowy XVIII wieku rozpoczęto produkcję szalów kaszmirowych również w Europie. Cieszące się dużą popularnością wśród zamożnych Europejek szale, na polski rynek trafiały najczęściej z Austrii, Prus i Francji. Z czasem zastąpiono kaszmir tańszą wełną zgrzebną z domieszką nici bawełnianych lub jedwabnych. Imitacje szali i chust kaszmirowych były tkane fabrycznie splotem skośnym na maszynach żakardowych. Rozbudowane zdobnictwo chust oparte było na przenikających się orientalnych wzorach. Dominującym motywem zdobniczym był wzór bota (pers. kwiat), przedstawiający według różnych interpretacji zarys liścia cyprysu z zagiętym końcem, ukształtowany owoc mango albo migdału czy kiełkujące nasienie palmy, symbolizujące uniwersalną witalność. Przeważała czerwono-brunatna tonacja wzorów na jasnym albo czarnym tle. Chusta obrzeżona była przy bokach wełnianymi frędzlami, często dowiązywanymi.
Chusty „tureckie”, podobnie jak inne chusty naramienne, służyły do okrywania ciała w chłodne dni. Na ziemi krakowskiej noszono je złożone w trójkąt, dopóki nie pojawiła się moda noszenia chust na wzór szala i składania w prostokąt. Chusty naramienne stanowiły ważną część wyprawy dla panien – zamożne młode mężatki miały ich zazwyczaj kilka i używały stosownie do lokalnej mody na różne okazje i pory roku. Chusty używane też bywały jako obrusy na stół lub makaty na ścianę, zwłaszcza w mieszczańskich domach i małopolskich dworach.
Chusta stanowi element bogatej i zróżnicowanej kolekcji chust naramiennych, będących przykładami kobiecych okryć wierzchnich.
Opracowała Ewa Rossal.
Literatura:
Halina Bittner-Szewczykowa, Łoktusze, chustki, szale, Katalog do wystawy, Muzeum Etnograficzne w Krakowie. Kraków 1990.
Patryk Pawlaczyk, Szale kaszmirskie w kolekcji Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, [w:] „Etnografia Nowa”, 04/2012, s.204-221.
Tadeusz Seweryn, Strój Krakowiaków wschodnich, Wrocław 1960.
