Słowiańskie drewniaki, francuskie saboty, holenderskie klompen – wszystkie nazwy wskazują na znane w Europie, już w średniowieczu - obuwie drewniane, popularnie nazywane chodakami. W tym miejscu warto zaznaczyć, że słowo chodak, odnosi się również do butów skórzanych, charakterystycznych m.in. dla Słowian Bałkańskich, poniżej jednak będzie mowa o chodakach wykonanych z drewna, z których słyną przede wszystkim Holendrzy, Francuzi, Belgowie, Niemcy, Hiszpanie. Sporadycznie, w charakterze butów roboczych, chodaki występowały również w Polsce środkowej i zachodniej, gdzie prawdopodobnie pojawiły się wraz z kolonistami niemieckimi. Jako element dawnej, miejscowej odzieży, funkcjonowały w okolicy Suwałk, stanowiąc niewielki odcinek znacznie szerszego zasięgu, który obejmował tereny Litwy (Litwę Pruską, Żmudź i znaczną część Auksztoty). Na obszarach Polski, które sąsiadowały z regionami, w których obuwie drewniane było powszechnie produkowane, odnotowano występowanie tzw. półdrewniaków, czyli butów o drewnianej podeszwie i skórzanym wierzchu. Zdarzało się (m.in. na Wielkorusi), że podeszwę z drewna przymocowywano do łapci sporządzonych techniką krzyżową, z wąskich pasków kory drzewnej.
Chodaki, zakrywające znaczną część stopy, przez wieki były wykonywane ręcznie, przy pomocy pilników i dłut, dopiero na skutek industrializacji zmechanizowano proces ich powstawania. Do produkcji wykorzystywano gatunki drzew, których drewno było lekkie i łatwe w obróbce m.in. brzozę, wierzbę, buk, topolę. Przestrzegano zasady, aby poszczególne pary chodaków wyrabiać z tego samego rodzaju drewna, gdyż zapewniało to jednakową (lub zbliżoną) reakcję na wysychanie.
Surowiec naturalny, z którego były i są produkowane chodaki, a także dłuższa trwałość, niewątpliwie mogą być zaletami tego rodzaju obuwia, ale wygoda użytkowania pozostaje już kwestią względną, indywidualną. Dłuższe chodzenie wiąże się z bolesnym uciskiem drewna na stopę, dlatego w przeszłości starano się łagodzić ten dyskomfort, wkładając siano lub słomę pomiędzy podbicie, a górną krawędź buta.
Popularność drewnianych butów była zmienna i uzależniona zarówno od stopnia zamożności ich posiadaczy, jak również od europejskiej koniunktury gospodarczej. Chodaki zwykle kojarzyły się z biedą, gdyż zastępowały drogie obuwie skórzane. W XIX w. były jeszcze podstawowym obuwiem rolników, rybaków, robotników fabrycznych (tym ostatnim, we Francji, służyły do blokowania maszyn na znak protestu przeciwko złym warunkom pracy – popularne słowo sabotaż wywodzi się właśnie od francuskiej nazwy tych butów). W późniejszych latach chodaki straciły na znaczeniu. Pojawiły się na nowo w okresie II wojny światowej (m.in. smutnym przykładem używalności chodaków jest obraz obutych w nie więźniów, osadzonych w niemieckich obozach koncentracyjnych). W dobie powojennego kryzysu funkcjonowały nadal - ale jako wyraz oszczędności – i raczej z wyboru, niż z konieczności.
W latach 70. XX w. chodaki pojawiły się w zupełnie innej odsłonie. Nie były już przejawem biedy ani świadomą odpowiedzią na recesję. Stały się produktem modnym i pożądanym, do tego stopnia, że mówiło się nawet o erze „chodakomani”. Na ogromnym popycie drewnianych butów na pewno skorzystali ich producenci, choć uskarżali się, że nie nadążają z produkcją. Dave Giese, prezes jednej z firm produkującej chodaki – szwedzkiej Ugglebo, założonej w 1965 r. – emocjonalnie wspominał ten okres: „Klienci na wyścigi domagali się coraz to nowych modeli i kolorów, jakby naprawdę ogarnęło ich szaleństwo. I nie tylko w Szwecji, ale i na całym świecie (...) Wiele kobiet zgromadziło od dziesięciu do dwunastu par chodaków”. Zainteresowali się nimi kreatorzy mody projektując modele, które początkowo nawiązywały do pierwotnej formy, z biegiem lat zupełnie od niej odbiegały. Zmodyfikowano wersję tradycyjnego chodaka, zarówno pod względem kształtu, ale też wygody. W produkcji już powszechnie stosowano mieszany materiał: drewno na podeszwę oraz skórę na stronę wierzchnią (co zresztą nie było nowatorskim pomysłem, o czym świadczą wspomniane wyżej płódrewniaki). Pojawiły się chodaki na wysokich obcasach, chodaki z wyciętymi otworami na palce, z dziurkowaną skórą, zapewniające przewiewność i odprowadzenie nadmiaru wilgoci. Wprowadzono na rynek fasony chodaków na koturnie, na platformie, chodaków z wiązaniami, botków, także chodaków à la klapki oraz zimowych, ocieplanych sztucznym futrem.
Jednak obok nowatorskich trendów, do czasów obecnych, chodaki przetrwały również w tradycyjnej formie. Są nadal produkowane w Holandii i należą do charakterystycznych symboli tego kraju (obok wiatraków i tulipanów), choć już w dużym stopniu stanowią wyrób pamiątkarski. O przywiązaniu Holendrów do tego rodzaju obuwia świadczy m.in. powstanie w 1990 r. Międzynarodowego Muzeum Butów Drewnianych Eelde w Holandii, w prowincji Drenthe, w którym zgromadzono chodaki w liczbie ponad 2 tysiące par.
Prezentowane chodaki pochodzą z podarowanej MEK (w latach 2008-2017)kolekcji Mirosława Kruszyńskiego, archeologa, numizmatyka, kolekcjonera i podróżnika. Para ta, zakupiona przez niego w Genewie, należy do wyrobów współczesnych. Nie jest znana dokładna proweniencja, można tylko przypuszczać, że były wyprodukowane w jednym z krajów Europy zachodniej (być może właśnie w Holandii). Zostały wykonane z surowego, jasnego drewna, nie posiadają zdobień. W części palcowej są zwężone, mają lekko zadarte noski. Profilowane wycięcie w podeszwie oddziela obcas od śródstopia. Wewnątrz każdego z butów jest widoczna pieczątka wskazująca na ich rozmiar (27,5). Na podeszwie zachowały się ślady używania. Oprócz tych chodaków, w zbiorach MEK znajdują się jeszcze dwie pary od Mirosława Kruszyńskiego, a także inne przykłady tego rodzaju obuwia z terenu Polski, Litwy, Białorusi, Słowacji i Francji.
Opracowała Anna Grochal.
Bibliografia:
- Kazimierz Moszyński Kultura ludowa Słowian. Część I. Kultura materjalna, Kraków 1929.
- Barbara Bazielich Stroje ludowe narodów europejskich. Część II. Stroje ludowe Europy Południowej i Zachodniej, Wrocław 1998.
- Caroline Cox 60 najsłynniejszych modeli. Warszawa 2013.
- Międzynarodowe Muzeum Butów Drewnianych, Eelde, https://klompenmuseum.nl/over-het-klompenmuseum, [dostęp 2020-06-05].
- Wytwórca chodaków – wymarłe zawody, https://www.wiatrak.nl/9660/wytworca-chodakow-wymarle-zawody, [dostęp 2020-06-05).
