[Kliknij zdjęcie powyżej, by obejrzeć całość]
Butelka ceramiczna, pochodząca ze zbiorów pozaeuropejskich MEK, ma charakterystyczną trójboczną formę i symboliczne zdobienia podszkliwne zoomorficzno-roślinne w postaci ryb i ptaszka na kwitnącej gałązce. Ta nietypowa buteleczka z korkiem, pokryta turkusową glazurą ze spękaniami, pochodzi z Isfahanu, starożytnej stolicy Persji – miasta, które już za czasów Achemenidów (550-330 p.n.e.) i Sasanidów (224-651 n.e.) było dużym ośrodkiem miejskim. Z kolei w czasach tureckiej dynastii Seldżuków (XI–XIII w.) miasto było stolicą imperium i głównym ośrodkiem gospodarczym oraz kulturowym. Wraz z upadkiem imperium Seldżuków nastąpił również upadek miasta. Przywrócenie znaczenia i rozwój Isfahanu nastąpił dopiero w okresie dynastii Safawidów (1501—1736); należało ono wtedy do najbardziej rozwiniętych kulturowo i gospodarczo miast w kraju.
Ceramika z Isfahanu – krótki rys historyczny
Za czasów Abbasa I Wielkiego (XVI w.) miasto Isfahan skupiało najsłynniejszych perskich uczonych, artystów i rzemieślników. Garncarze, kuzeh-gar, nie cieszyli się wysokim statusem w świecie islamskim z powodu pracy z gliną potrzebną do wyrobu naczyń. Wśród rzemiosł, garncarstwo było prawdopodobnie najmniej poważane. W porównaniu z innymi sztukami plasowało się daleko poniżej sztuki księgarskiej (manuskrypty były wzniośle traktowane ze względu na Koran), a także poniżej artystów pracujących z metalami szlachetnymi. W warsztatach garncarskich pracowano w grupach – istniał podział pracy ze względu na to, że wyrób naczyń wymagał wielu specjalistycznych prac: gromadzenie surowego materiału; przygotowanie materiałów do sporządzenia wyrobów garncarskich (kwarcu, glinki, fryty), formowanie naczyń, dekorowanie przed i/lub po wypalaniu, załadowywanie i rozładowywanie pieców garncarskich, rozpalanie pieców do odpowiedniej temperatury. To wymagało zaangażowania wielu osób o odpowiedniej wiedzy.
Mimo niezbyt wysokiej pozycji rzemiosła, zachowało ono pewną fascynację ze względu na możliwość przekształcenia luźnej, porowatej masy w coś kształtnego, użytecznego i często upiększonego. Wyroby garncarzy służyły jako boskie metafory w islamie. Były odpowiednią metaforą odnosząca się do kondycji człowieka, z potencjałem do dużego piękna, ale i z wszechobecnym zagrożeniem śmiercią. Glina to materiał, z którego został uformowany człowiek – Adam. Stwórca, podobnie jak garncarz, formując glinę upiększył ją, a potem jak zbita czy potłuczona filiżanka, dzieło boskie na jego życzenie może zostać zniszczone. W okresie Safawidów, w odniesieniach literackich i napisach na naczyniach, poeci porównywali garncarzy do stwórcy. Takie odniesienia znajdziemy zarówno w literaturze fachowej (cechowej), skupiającej się na artystach i ich rzemiosłach, jak i w poetyckich wersach, gdzie garncarze metaforycznie porównywani są do stwórcy: np. „garncarz wypełnił moje serce wodą”, czy „moje oczy pełne łez są jak dzban”.
Pod koniec XVIII w. produkcja ceramiki skupiała się głównie w Isfahanie, a od połowy lub końca XIX w. w Teheranie. W okresie kadżarskim (1794 - 1925) perscy ceramicy obficie korzystali z osiągnięć ceramików z tureckiego Iżnika, jednak jakość ceramiki w okresie postsafawidzkim, który był złotym okresem dla perskiej sztuki i ceramiki, spadała. Od końca XIX w. następował spadek produkcji ceramiki irańskiej i stopniowy zanik tradycyjnych form i technik, aż do lat 70. XX w., kiedy zaczęto czynić pewne starania w zakresie ochrony dawnych tradycyjnych wyrobów. Zainteresowanie takimi wyrobami sprawiło, że sztuka odrodziła się na nowo i wciąż działają warsztaty tradycyjnych wyrobów.
Symbolika kształtu i motywów
Charakterystyczna trójboczna butelka jest pełna symboliki. Już sam jej kształt zawierający w sobie liczbę trzy jest znaczący. Trzy to trójkąt, symbol człowieka, świadomości i zasady harmonii. Zaś wielokrotności tej liczby (6, 33, 99) mają głębokie symboliczne znaczenie: 33 paciorki muzułmańskiego sznura modlitewnego pomnożone przez 3 oznaczają 99 imion Allaha. Trójkątne amulety, wywodzące się jeszcze z wierzeń przed islamskich, ale zaadaptowane przez ludowy islam, spełniają rolę amuletu chroniącego przed złem. Sześć to liczba artykułów wiary.
Do bardzo symbolicznych należą motywy ryb i ptaków. Ryby to częsty motyw mający odniesienia religijne w różnych kulturach świata. Odgrywały zasadniczą rolę w ceremoniach i rytuałach religijnych, a rybacy oddawali część ryb świątyniom jako ofiarę bogom. W Iranie również odgrywają one szczególną rolę jako symbol religijny, kulturowy, artystyczny, społeczny i gospodarczy. Starożytni Persowie wierzyli w świętość czterech elementów, takich jak: woda, wiatr, ziemia i ogień, a także w to, że ryba jest symbolem wody i jest połączona z boginią wody, Anahitą. Według tych wierzeń woda i ryby są symbolem życia, płodności i błogosławieństwa. Wyznawcy Mitry (Bóg słońce w starożytnej Persji) wierzyli, że urodził się on w wodzie, a dwa delfiny (ryby) wydobyły go z niej. Z kolei inny mit mówi, że Zoroaster w jednym ze swoich kazań mówił o pięciu stworzeniach, wśród których były również ryby (jedna lub dwie), które przewodziły tym zwierzętom i miały do spełnienia najważniejszą misję – miały chronić korzenie drzewa życia. Motyw ryb, szczególnie dwóch ryb, nierozdzielonych lub rozdzielonych okrągłym kwiatkiem lub kółkiem, nazywany Herati, to częsty motyw w ceramice perskiej oraz na dywanach. Tak więc można uznać, ze symbol ten wiąże się z mitraizmem. Ryba jest też symbolem poznania i świadomości. Muzułmańscy asceci i mistycy, sufi, wierzyli, że prawdziwy mistrz jest jak ryba, nasycona w poznaniu morza.
Równie często wykorzystywany był na ceramice i innych wyrobach motyw ptaka, symbolizującego skrzydlatego ducha, anioła. Był on pośrednikiem pomiędzy światem ludzkim a boskim. Różnorodne motywy roślinne w sztuce islamskiej są podstawą. Olbrzymi zasób ornamentalny tworzą palmety, arabeski i kwiaty, liście oraz drzewa, szczególnie tzw. drzewo życia, przedstawiane w różnych odmianach i stylizacji. Motyw ogrodu rajskiego, nawiązującego do prawdziwych ogrodów i zawartej w Koranie koncepcji podziału świata na cztery rzeki rajskie, występował często w perskich dywanach tkanych w Isfahanie. Takie ogrody, podzielone na cztery części, czterema arteriami wodnymi wychodzącymi z centralnego basenu z wodą, wypełnione są drzewami z siedzącymi na nich ptakami oraz kwiatami.
Do dziś Isfahan, miasto słynące turkusowych kopuł meczetów, o którym znane powiedzenie mówi, że „jest połową świata”, znane jest również z tradycyjnych glazurowanych wyrobów ceramicznych.
W zbiorach Muzeum znajduje się kilka przykładów perskiej ceramiki glazurowanej zdobionej podszkliwnie z ośrodka z Isfahanu oraz niewielka kolekcja ceramiki błękitnej i błękitno-kobaltowej. Ceramika ta pochodzi głównie z lat 70. XX wieku, z kolekcji badacza kultur azjatyckich (Afganistan, Pakistan, Indie, Iran) – dr Krzysztofa Wolskiego.
Opracowała
Eleonora Tenerowicz
Bibliografia
1. Geza Fehervari. Ceramics of the Islamic Worldin the Tareq Rajab Museum. London: I.B.Tauris, 2000.
2. Zohreh MORADI. Fish imagery in Iranian artwork. Iranian Society of Ichthyology. J. Ichthyol. (December 2015), 2(4): 244–261.
3. Ḥabīb Allāh Āyat Allāh, tłum. Shermin Haghshenās. The Book of Iran: The History of Iranian Art. Alhoda UK, 2003.
4. L. Golombek, R. B. Mason, P. Proctor, Eil. Reilly. Persian Pottery in the First Global Age: The Sixteenth and Seventeenth Centuries. BRILL, 2013. Arts and Archaeology of the Islamic World.
5. Arefe Sarami, Bahar Mokhtarian. Pisces and Iranian Two-Symbolic-Fish Pattern, Herati: A Structural Analysis of Iconographic Symbols and Metaphorical Expressions of Bicorporal Fish Pattern. pdf.
6. Studies in Visual Arts and Communication: an international journal Vol 2, No 2 (2015. Studies in Visual Arts and Communication: an international journal Vol 2, No 2 (2015). w: www.journalonarts.org.
7. Rena Gradmann. Analysis of Historical Islamic Glases and the Development of a Substitution Material; pdf. Univeristy Würzburg: Institute of Geography &Geology Dep. of Geodynamics and Geomaterial Research
8. Sayyed M. Ali Jamalzadeh, W. Heston. Isfahan Is Half the World: Memories of a Persian Boyhood, Princeton University Press, 2014.
9. Stefano Carboni, Tomoko Masuya. Persian Tiles. The Metropolitan Museum of Art.
