Manuskrypt na pergaminie w formie zwoju o wymiarach 413 cm (dł.) i 30,2 cm (wys.) złożonego z sześciu fragmentów (bryt) szytych nićmi. Każda karta liniowana, zapisana w języku hebrajskim czarnym atramentem, prawdopodobnie za pomocą gęsiego pióra, przeważnie w czterech kolumnach (czwarta karta w trzech kolumnach, szósta w dwóch). Zwój umieszczony jest w politurowanej drewnianej oprawie/tubie o wys. 33,5 cm, na której umieszczono odręczny podpis: „Rodał z modlitwami paschalnemi z pierwszej połowy XIX w. Pismo hebrajskie na pergaminie. Darował: Dr. Zygm. Kramsztyk” oraz numer inwentarza: „54677”.
Księgę Estery, do zbiorów powstałego ledwie trzy miesiące wcześniej Muzeum Etnograficznego w Krakowie, darował 21 maja 1911 r. Zygmunt Kramsztyk – warszawski lekarz okulista, badacz poezji romantycznej i zwolennik asymilacji. Zygmunt był synem Izaaka – postępowego rabina i gorliwego patrioty, który jako pierwszy zaczął głosić kazania w języku polskim.
Wchodząca w skład Starego Testamentu Księga Estery przywołuje wydarzenia, które miały miejsce na dworze perskiego władcy Achaszwerosza (zgodnie z tradycją grecką Kserksesa) w Suzie V w. p. n. e. Po pełnej przepychu uczcie król oddala z dworu swoją małżonkę Waszti, gdyż sprzeciwiła się woli męża odmawiając pokazania się z odsłoniętą twarzą przed biesiadującymi z władcą najwyższymi dostojnikami państwa. Jego nową wybranką zostaje piękna Estera (Hadassa), przybrana córka judejskiego wygnańca Mordechaja, pełniącego służbę na królewskim dworze. Żydowskie pochodzenie Estery pozostaje jednak dla Achaszwerosza tajemnicą aż do momentu, gdy najwyższy perski wezyr imieniem Haman podstępnie uzyskuje na piśmie królewski rozkaz zagłady wszystkich Żydów zamieszkujących królestwo. Śmierć współplemieńców Mordechaja ma być zemstą za jego odmowę złożenia pokłonu Hamanowi. W tej sytuacji Estera z narażeniem życia podejmuje próbę odwiedzenia męża od tego postanowienia i darowania jej życia. Równocześnie Achaszwerosz odkrywa w dworskich rocznikach zapis o udaremnionym przez Mordechaja jakiś czas wcześniej spisku dworzan królewskich nastających na życie władcy i postanawia wreszcie go za to wynagrodzić. W tym celu wzywa do siebie Hamana i prosi o poradę, w jaki sposób najlepiej uhonorować kogoś, komu król pragnie wyrazić wdzięczność. Haman, przekonany, że chodzi o niego samego doradza królowi uroczyste oprowadzenie wybrańca po miejskim placu na królewskim koniu i w monarszych szatach. Podczas wieczerzy, na którą Estera zaprosiła męża wraz z najwyższym wezyrem, Achaszwerosz dowiaduje się, kto stoi za planem zagłady Żydów z królestwa. Sprowadza to królewski gniew na Hamana, który ginie na szubienicy, którą sam zbudował dla Mordechaja. Tymczasem Achaszwerosz, nie mogąc odwołać raz danego rozkazu, zezwala wszystkim Żydom na samoobronę i wysyła wojsko do pomocy. W ten sposób Estera i zaufany króla Mordechaj uchronili Żydów od niechybnej śmierci.
Na pamiątkę tych wydarzeń ustanowione zostało święto Purim przypadające na 14 i 15 dzień księżycowego miesiąca Adar, a więc przełom lutego i marca. Mieszkańcy miast obchodzą święto o jeden dzień później niż mieszkańcy wsi, gdyż starożytna bitwa Judejczyków z nieprzyjaciółmi toczyła się w królewskiej stolicy o jeden dzień dłużej niż na prowincji. Purim zwane jest też w żydowskiej tradycji Świętem Losów, co z kolei jest nawiązaniem do rzuconego przez Hamana losu – pur, wyznaczającego datę planowanej rzezi.
Święto Purim, a także pośrednio sama Księga Estery, wywodzi się prawdopodobnie z zimowo-wiosennych obrzędów symbolicznych i jest odzwierciedleniem tradycyjnych rytuałów związanych z pożegnaniem wrogiej pory roku. Od czasów starożytnych towarzyszył mu bowiem obyczaj palenia kukły Hamana, uosabiającego zimę i wszelkie złe moce, mający swe analogie we wszystkich niemal kulturach. Pogański charakter święta oraz brak jakichkolwiek odwołań do Boga w treści opowieści, był przyczyną odmawiania Księdze Estery podniosłego charakteru i stosunkowo późnego przyjęcia jej do Kanonu. Obchody mają zatem charakter na wpół świecki.
Podczas Purim czytana jest Księga Estery, a wszędzie tam, gdzie pada imię znienawidzonego Hamana, dzieci zagłuszają jego brzmienie głośnym gwizdaniem, tupaniem oraz stukaniem specjalnymi kołatkami – Haman-klaper i grzechotaniem za pomocą Haman-gregar. Jest to bodaj najradośniejsze, obok Chanuki, ze wszystkich świąt żydowskich. W tym dniu nikomu nie może zabraknąć wina i smakołyków, a wśród nich pierogów oraz najpopularniejszych, trójkątnych ciasteczek z makiem w kształcie ucha Hamana, tzw. hamantaszy. Obowiązkiem jest miszloach manot – posyłanie rodzinie i przyjaciołom upominków i poczęstunków, nie wolno przy tym zapominać o najuboższych. Zgodnie z tradycją podczas purimowych zabaw należy wprowadzić się w stan upojenia alkoholowego w takim stopniu, aby niemożliwym stało się odróżnienie słów „błogosławiony Mordechaj” od „przeklęty Haman” (ad lo jada – z hebr.: „aż nie będzie wiedział”). Wyrządzone po pijanemu krzywdy i szkody są odpuszczane nie wymagają zadośćuczynienia.
Obchody święta Purim, w przeciwieństwie do pozostałych świąt żydowskich, odbywały się nie tylko w zaciszu synagog i domów prywatnych, ale również pod gołym niebem. Zwyczaje purimowe miały charakter swoistego karnawału, któremu towarzyszył kolorowy korowód – adlojada. Na ulice miast wylegały wówczas tłumy rozweselonych Żydów, a pośród nich jechały specjalne platformy, na których rozgrywano widowiska nawiązujące do Biblii, literatury, a nawet polityki, tzw. purim spiele. Krakowska adlojada w okresie międzywojennym przemierzała ulicę Krakowską, a jej barwny pochód mijał kazimierski ratusz i dom Esterki – dzisiejsze siedziby Muzeum Etnograficznego.
Tegoroczne święto przypada na 24. dzień marca. A zatem… chag Purim sameach!
Opracowała Kamila Wasilewska-Prędki.
Bibliografia:
Izaak Cylkow (tłum.), Biblia Hebrajska, Warszawa 1895
Polski Słownik Biograficzny, t. XV/1, z. 64, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970
Regina Lilientalowa, Dziecko żydowskie, [w:] Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, t. 7, Kraków 1904
Regina Lilientalowa, Święta żydowskie w przeszłości i teraźniejszości, cz. III, Kraków 1919
Anis D. Pordes, Irek Grin, Ich miasto. Wspomnienia Izraelczyków, przedwojennych mieszkańców Krakowa, Warszawa 2004
