Żupan, zwykle z ciemnogranatowego lub czarnego sukna, był okryciem wierzchnim sięgającym zwykle do połowy łydki, zakładanym w chłodniejsze dni roku. Nosiły go głównie mężatki, toteż zazwyczaj wchodził w skład wyprawy panny młodej. Oskar Kolberg wymienia „żupan srebrnemi galonami obszyty” wśród głównych elementów odzieży Krakowianek, obok związanej w czepiec chustki u kobiet zamężnych, gorsetu sukiennego u panien oraz korali.
W zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie znajduje się sześć żupanów. Prezentowany obiekt jest najbardziej ozdobnym i jednym z najstarszych. Ma charakterystyczny dla tych okryć krój ze słupem (tzw. kontuszowy), w którym boczne części pleców były odcinane na wysokości talii, a środek przechodził w wąski, biegnący do dołu pas rozszerzający się nieco ku końcowi. Do słupa doszyte są części boczne, w pasie ułożone w gęste fałdki. Po bokach znajdują się dwa otwory kieszeniowe. Podobnie jak w innych żupanach stojący kołnierz i wywijane mankiety podbite są czerwonym suknem, a wzdłuż brzegów biegnie czerwona lamówka. Występujące tu zapięcie na mosiężne haftki jest typowe dla krakowskich okryć wierzchnich.
Większość żupanów ozdabiana była jedynie przyszytym wzdłuż lamówki ozdobnym sznureczkiem (sutaszem), zwykle amarantowym, niekiedy złotym lub srebrnym. Dodatkowe zdobienie srebrnym lub złotym galonem, biegnącym na kołnierzu, wzdłuż zapięcia i przy marszczeniach w talii, stanowiło niewątpliwie oznakę zamożności właścicielki żupana. Dekoracyjną rolę pełniła również podszewka, a ściślej podszycie brzegów rozcięcia, widoczne przy rozpiętym okryciu. W okazach zachowanych w muzealnych zbiorach miejsce to podbite jest przeważnie czerwonym suknem, z którego często wykonana jest cała podszewka. Tylko żupan z Łęgu oraz inny okaz, sprzed 1850 r., z niedalekiej Mogiły (obecnie w dzielnicy Krakowa Nowa Huta), podszyte są przy rozcięciu inaczej – drelichem w ułożone poziomo białe i czerwone pasy.
Występowanie w pierwszej połowie XIX wieku, w okolicach Krakowa, żupanów zdobionych złotym galonem i podszywanie przodów biało-czerwoną tkaniną pasiastą poświadczają akwarele Kajetana Wawrzyńca Kielisińskiego, z ok. 1833 r: „Gospodyni z Czarnej Wsi pod Krakowem” (w zbiorach PAU w Krakowie) i „Wieśniaczka z okolic Krakowa” (w zbiorach Lwowskiej Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka Ukraińskiej Akademii Nauk).
Kobiece żupany wyszły z mody z końcem XIX wieku.
Opracowała Elżbieta Pobiegły.
Literatura:
Seweryn Udziela, Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków 1930.
Oskar Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, T. 5, Krakowskie, Kraków 1871.
Włodzimierz Tetmajer, Ubiory ludu polskiego, Krakowskie, T.2, Kraków 1909.
Aleksander Błachowski, Ubiór i krajobraz kulturowy Polski i Ukrainy zachodniej w ikonografii J. Głogowskiego i K.W. Kielisińskiego, Toruń 2011.