Kolekcja syberyjska – nowe spojrzenie

Nienieckie buty zimowe (pimy) z nietypową modyfikacją. Buty są „podkute” – na podeszwie widać główki stalowych gwoździków szewskich. Ze względu na rozmiar, bez wątpienia są to buty noszone przez rosłego mężczyznę. Buty wzorowane są na tradycyjnym obuwiu Nieńców, lecz zarówno rozmiar, jak i podeszwa wskazują, że były wykorzystywane przez obcokrajowców.

Buty składają się z „dwóch części”: wysokich cholew wykonanych ze skóry z futrem, ozdobionych aplikacjami skórzanymi) oraz z dwóch podeszew z twardej i sztywnej skóry, na krawędziach wywiniętych ku górze i zszytych z cholewami. Buty są "podkute" - na podeszwie widać główki stalowych gwoździków szewskich. Ze względu na rozmiar, bez wątpienia są to buty noszone przez rosłego mężczyznę raczej spoza rdzennej ludności (Nieńców).   Buty są darem Ireneusza Sobańskiego do zbiorów Muzeum Techniczno-Przemysłowgo (MTP) w Krakowie. Nie znamy daty ani okoliczności przekazu jednak wiadomo, że musiał mieć miejsce po jego powrocie z zesłania w latach 70. XIX wieku. Para obuwia (wraz z męskim futrem zwanym sook lub sowik lub sawak lub gus) trafiła do zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie (MEK) najprawdopodobniej już w pierwszym przekazie z MTP, w 1913 roku. 
Kwerenda-wizyta studyjna Jurija Kwasznina w MEK (03.10.2016). Wg informacji pozyskanych od rosyjskiego etnografa, buty te są samojedzkim/nienieckim wyrobem dla Rosjan lub dla kogoś spoza własnej grupy. Wskazuje na to podeszwa i sposób jej wykonania. Wg Kwasznina, buty nawiązują do typowego męskiego obuwia Samojedów (Nieńców). 
Informacje pozyskane w trakcie badań terenowych w Nienieckim Okręgu Autonomicznym (NAO) w 09/10.2017 roku. 
Wśród Nieńców istnieje wiele typów obuwia i związanych z nimi określeń/nazw. Zasadniczo wyróżnia się trzy typy butów:
1. buty wewnętrzne (docieplające) - LIPTY
2. futrzane buty z wysokimi cholewami, często zdobionymi - PIMY (przy czym tzw. pimy powsiediewne (noszone na co dzień) nie miały zdobień)
3. buty zewnętrzne, docieplające, nakładane na pimi - TOBOR (lub TABAKI)
Wg informacji pozyskanych w trakcie badań terenowych są to (w jęz. nienieckim) NARE-PIMY (NAREPIMY). Charakteryzują się doszytą podeszwą - podszyciem ze skóry.

Skóra z futrem renifera (z tzw. łapek reniferowych), zszywane ręczne cienkim rzemieniem, pasmanteria - wyszycia z kolorowych tasiemek i wycinanych fragmentów tkaniny/sukna w kolorach żółtym, czerwonym, zielonym i granatowym. Materiałowe dekoracje ułożone są pasowo, poziomo z przodu cholewki.

Na obiekcie zachowała się archiwalna metka MEK z zapisem: „Pirmy. Buty ze skorek reniferowych. Syberja. Darował Oktawian Lesiecki Rok 1923”

W zasobach archiwalnych MEK zachowała się korespondencja (list) Benedykta Dybowskiego z Sewerynem Udzielą, założycielem i pierwszym dyrektorem muzeum, w sprawie przekazu 2 obiektów od Oktawiana Lesieckiego do zbiorów MEK. List znajduje się w zbiorach DziaŁu Dokumentacji Kontekstów Kulturowych MEK, sygnatura 250 III(miejsce 32) Dybowski - Lesiecki.
List/odpowiedź Seweryna Udzieli na list Benedykta Dybowskiego w sprawie przekazu 2 obiektów od Oktawiana Lesieckiego do zbiorów MEK: sygnatura 250 III(miejsce 33) Dybowski - Lesiecki

Skóra z futrem renifera (z tzw. łapek reniferowych), zszywane ręczne cienkim rzemieniem, pasmanteria (kolorowe tasiemki i wycinane fragmenty tkaniny)

Na obiekcie zachowała się archiwalna metka MEK z zapisem: „Samojedzi. Buty z Jamału. Darował J. Stanisławski 1923 rok”

Wg informacji uzyskanej od Alieksandry Tieriechiny ( ros. etnolożka, pomiędzy marcem 2015 a marcem 2016 przebywała na Płw. Jamalskim wśród Nieńców), ten typ obuwia zimowego nazywany jest z ros. kissy lub pimy. W języku nienieckim stosowane jest określenie piwa (piła).

Wg informacji pozyskanych w dniu 03.10.2016 roku, w trakcie wizyty studyjnej w MEK Jurija Kwasznina, rosyjskiego etnografa z Tobolska, jest to typowe zimowe, męskie obuwie nienieckie.  Kobiece buty odróżniały trójkątne, naszywane dekoracje na cholewce z przodu.

Informacje pozyskane w trakcie badań terenowych w Nienieckim Okregu Autonomicznym (NAO) w 09/10.2017 roku: Wśród Nieńców istnieje wiele typów obuwia i związanych z nimi określeń/nazw. Zasadniczo wyróżnia się trzy typy:
1. buty wewnętrzne (docieplające) - LIPTY
2. futrzane buty z wysokimi cholewami, często zdobionymi - PIMY (przy czym tzw. pimy powsiediewne (noszone na co dzień) nie miały zdobień)
3. buty zewnętrzne, docieplające, nakładane na pimi - TOBOR (lub TABAKI)
(patrz: 19165/MEK)
Wg pozyskanych informacji, buty tego typu nazywane są (w jęz. nienieckim) PIMY. Buty te noszone są zarówno przez kobiety jak i mężczyzn. Cechą dystynktywną jest umiejscowienie dekoracji (wzorów) wyszywanych z sukna, nici i aplikacji futrzanych.

Buty zimowe z wysokimi cholewami wykonane ze skóry z futrem renifera, z tzw. łapek reniferowych(kamusa), zszywane ręczne cienkim rzemieniem.

Na karcie magazynowej obiektu zapis: „Dar K. Machniewicza (dawna sygnatura: MTP) 8055 VB 32 B"

Informacje pozyskane w trakcie badań terenowych w Nienieckim Okregu Autonomicznym (NAO) w 09/10.2017: Wśród Nieńców istnieje wiele typów obuwia i związanych z nimi określeń/nazw.
Zasadniczo wyróżnia się trzy typy:
1. wewnętrzne (docieplające) - LIPTY
2. futrzane buty z wysokimi cholewami, często zdobionymi - PIMY (przy czym tzw. pimy powsiediewnenie (noszone na  co dzień) nie posiadały zdobień)
3. buty zewnętrzne, docieplające, nakładane na pimi - TOBOR (lub TABAKI)
 
Wg pozyskanych informacji, buty tego typu nazywane są (w jęz. nienieckim) TOBOR, czyli są to zewnętrzne buty ze skóry z futrem zwróconym włosiem na zewnątrz, docieplające obuwie typu PIMY od zewnątrz.

Odzież wierzchnia w kształcie rozkloszowanego futra ubieranego przez głowę, tworząca jedną całość z kapturem i długimi rękawami. Futro w dwóch kolorach: "białym" (jasnym) i "brązowym" (ciemniejszym), uszyte ze skór z futrem renifera. Dolny pas/dolna część oraz krawędź kaptura wykonane z jaśniejszego (białego) futra. Mankiety - wykończenie rękawów obszyte paskami czerwonego sukna naszytego od zewnątrz. Na całej powierzchni odzieży duże, plackowate ubytki futra (włosia) oraz przetarcia odsłaniające skórę.
Wg informacji uzyskanej od Alieksandry Tieriechiny, rosyjskiej etnolożki, która pomiędzy marcem 2015 a marcem 2016 przebywała na Płw. Jamalskim wśród Nieńców, ten typ zimowej odzieży wierzchniej z dużym prawdopodobieństwem uznać można za męskie, nienieckie okrycie wierzchnie. Na jego określenie stosuje się szereg nazw, po rosyjsku "szuba" lub "gus". W języku nienieckim stosowane są określenia "sook" lub "sowik".

Informacje pozyskane w trakcie badań terenowych w Nienieckim Okregu Autonomicznym (NAO) w 09/10.2017: typowa męska, zimowa odzież wierzchnia o kroju poncza, noszona na MALICY, uszyta ze skór renifera. Określana jęz. nienieckim jako SAWIK lub SAŁAK. Inna spotykana nazwa to GUS (KUS), która nie jest nazwą nieniecką lecz pochodzenia chantyjskiego, stosowana również przez Rosjan.

Odzież wierzchnia w kształcie rozkloszowanego futra ubieranego przez głowę, tworząca jedną całość z kapturem i długimi rękawami. Futro w dwóch kolorach: białym (jasnym) i brązowym (ciemniejszym), uszyte ze skór z futrem renifera. Dolny pas/dolna część odzieży wykonana z jaśniejszego futra, podobnie krawędź kaptura. Mankiety wykonane z irchowej skóry. Widoczne spore ubytki futra (włosia) - obiekt mocno podniszczony - zachowała się skóra lecz ubytki futra sięgają miejscami 30% powierzchni (widoczne „łaty” z liniejącym, kępkowym i krótkim włosiem lub jego brakiem). 

Na karcie magazynowej zapis: „Ze zb. K. Machniewicza 1880r. Zakup dla MTP” oraz dawna sygnatura: MTP 8055 VE 32 A

Wg Juruja Kwasznina, rosyjskiego etnografa z Tobolska, jet to męskie okrycie w języku rosyjskim określane jako „gus” - nazwa pochodzi od mansyjskiego słowa „kus”. Odzież chroni przed wiatrem i zimnem, noszona zawsze futrem na zewnątrz. Nieńcy nazywają ją „SOOK”. Futro charakterystyczne dla pasterzy nienieckich, także dla Chantów i Mansów. Tego typu odzież wykonywana i używana jest do dziś dnia.

Informacje pozyskane w trakcie badań terenowych w Nienieckim Okregu Autonomicznym (NAO) w 09/10.2017: typowa męska, zimowa odzież wierzchnia o kroju poncza, noszona na MALICY, uszyta ze skór renifera. Określana jęz. nienieckim jako SAWIK lub SAŁAK. Inna spotykana nazwa to GUS (KUS), która nie jest nazwą nieniecką lecz pochodzenia chantyjskiego, stosowana również przez Rosjan.

Czepiec (ros.: kapor, nieniecki: wadak) - obrzędowe nakrycie głowy z futra rosomaka, renifera i psa. Skóra z futrem renifera stanowi wewnętrzną wyściółkę kapora, futro psa (białe futro) wykorzystane zostało do wykonania tzw. opuszki - krawędzi osłaniającej twarz. Skóra z futrem i łapami rosomaka tworzy zewnętrzną powłokę czepca. Na potylicy kaptura widoczna jest prostokątna wstawka wykonana z fragmentu czerwonej tkaniny. Do tylnej części doczepione są także mosiężne obręcze (kółka - 12 sztuk) oraz łańcuchy (3 sztuki). Mosiężne lub/i miedziane ozdoby (zawieszki) podwieszane z tyłu kapora (czepca) określane są w jęz. nienieckim: TANIAŁO. Najczęściej spotykane motywy metalowych zdobień/przywieszek to koło (kółka, pierścienie), słońce, koń, „smok”. Czepiec - kapor był dziedziczony w linii kobiecej. Materiały wykorzystane do jego wykonania same w sobie pełne są dawnej, szamańskiej symboliki: rosomak to strażnik podziemi, brzęk doczepionych z tyłu czepca łańcuchów z obręczami ma moc przenikania światów. Czerwony kolor obecny na wstawce to kolor życia i krwi.

Więcej na temat samego obiektu, jego pochodzenia, funkcji i unikatowej wartości w zakładce HISTORIE - link: https://etnomuzeum.eu/syberia/opowiesc/dziewczyna-z-polnocnego-kraju 
Dawna sygnatura (nr inw. MTP) MP V 33, 8056. Przekaz z MTP do MEK w 1913 roku.

Pochodzenie zapisane na karcie inwentarzowej: Mys (ros. przylądek), NGOKI (nienieckie słowo oznaczające tyle co „wiele, dużo”). Wg Jurija Kwasznina, zapis ten - o ile jest wiarygodny - można interpretować nastepująco: w XIX wieku, w Zatoce Tazowskiej istniały wyspy, w tym Wyspa Ngoja (w języku Nieńców, oznaczało to: „wyspowa ziemia, ziemia wysp), dziś to już jest fragment lądu u ujścia Tazu i Turuchanu (wg mapy Kuszyliewskiego).

Wg litografii autorstwa Władimira Swierczkowa, przedstawiającą Nieńców z europejskiej części Syberii, kapor został ukazany jako nakrycie głowy siedzącej kobiety w obecności dwóch mężczyzn. Najprawdopodobniej XIX wieczna ilustracja przedstawia scenę zaślubin (lub przedstawienia sobie przyszłej pary). 

Poniżej cytat z korespondencji z Jurijem Kwaszninem: Жители Крайнего Севера. Литография по рисунку с натуры Владимира Сверчкова (Wladymir Swierczkow). На листе изображена группа ненцев, жителей Архангельской губернии, предположительно самой западной (Канинской) тундры. Слева внизу сидит повернувшись спиной ребёнок в «совике» (у европейских ненцев савак – верхняя мужская меховая одежда, надеваемая в сильные морозы поверх малицы, шьётся мехом наружу). Рядом с ним стоит мужчина в «совике», надетом поверх «малицы» (у всех ненцев мальця – верхняя мужская меховая одежда, шьётся мехом внутрь). Рядом ещё один мужчина в «малице», подпоясанной ремнём (у всех ненцев ни) и в шапке (у всех ненцев сава). Справа, на табурете сидит, повернувшись спиной, женщина в «панице» (у всех ненцев паны – двухслойная шуба из оленьих шкур), с опушкой по подолу собачьими шкурами. На голове у женщины капоровидная шапка (у западных ненцев вадак), сшитая из шкуры росомахи с подвешенными сзади шумящими подвесками (медными бляхами). На ногах у всех «пимы» (у всех ненцев пива – верхняя обувь из шкур, снятых с ног оленей).

Podobne kaptury/nakrycia głowy charakterystyczne były także dla Chantów i Mansów. Literatura: Istoriko-etnograficzeskij atlas Sibiri, Moskwa 1961, s. 329-30

Skóra irchowa, płótno fabryczne (tunel na sznurek) oraz lniane płótno - tkanina fabryczna, sznurek - plecionka z kolorowych włókien bawełnianych, nici barwione Na karcie katalogu naukowego (głównego) dopisek z informacją o przekazie z MP (MTP) do MEK w 1913 roku. Na karcie magazynowej zapis: „Dar do MTP Izydora Sobańskiego 1880” Kwerenda-wizyta studyjna Jurija Kwasznina w MEK (03.10.2016), wg jego informacji to spodnie (ros. sztany) męskie (kobiety wówczas – lata 80. XIX w. spodni nie nosiły). Pas wypleciony ręcznie, przez Nieńców. Informacje pozyskane w trakcie badań terenowych w Nienieckim Okregu Autonomicznym (NAO) w 09/10.2017 W języku nienieckim, obszerne zarówno męskie jak i damskie spodnie zamszowe wykonane z moczonej, wyprawianej i barwionej skóry, określano nazwą NIARA-PIMIA.