Autor opisu: Natalia A. Tatarenkowa, Kierownik Oddziału Ochrony Dziedzictwa Historycznego i Kulturowego Państwowego Rezerwatu Biosfery „Komandorski” im. S.W. Marakowa
Opis przedmiotu:
Rozmiary: długość 34,5 cm; szerokość 17,2 cm; wysokość od 5 do 9 cm.
Materiał: drewno, farba, przewód jelitowy, koralik, wąs uchatka grzywiastego, piórka kruka (Corvus corax), szczeliwo z kory brzozy.
Otwarty daszek w kształcie nieregularnego ściętego stożka. Wykonany jest z jednego kawałka drewna, prawdopodobnie lekkiej i sprężystej sosny kanadyjskiej Picea glauca. Zwężające się krawędzie wygiętej drewnianej płyty nakładają się na dwa równoległe szwy. Szew mocujący jest lekko przesunięty w prawo, wykonany z nitek żylnych, szwy są pomalowane od góry. W środku daszek jest pomalowany na ciemny marengo, na zewnątrz - czarny, ale wygląda na to, że nałożono czarną farbę na niebieską (ślady niebieskiej farby na prawo od zewnętrznego szwu). Na wewnętrznej powierzchni daszka wzdłuż linii bocznych znajdują się płytkie symetryczne rowki.
Pośrodku daszka wykonane są dwa staranne otwory, przez które jest przechodzi wąs uchatka grzywiastego. Podstawa wąsa jest przekształcana w rodzaj „kwiatu” z przyciętych i rozszczepionych wzdłuż piór kruka. Części nasady piór są mocno przymocowane za pomocą klamry z kory i uzwojenia wykonanego ze skręconej nici jelitowej (zastosowano morski węzeł kręty). Na górze (podstawa wąsów) znajduje się przezroczysty koralik.
Mieszkańcy zebrali takie koraliki w Zatoce Komandorskiej na miejscu obozu Drugiej Wyprawy Kamczackiej (1733 – 1743, pod kierownictwem Vitusa Beringa). Koraliki zostały zabrane w podróż morską jako przedmiot wymiany, a po rozbiciu się żaglowca św. Piotr, pozostawiono je w specjalnie zbudowanym magazynie.
Przeznaczenie/ używanie przedmiotu:
Drewniane daszki były integralną częścią morskiego wyposażenia Aleutów. Noszone były przez mężczyzn podczas polowania morskiego i wypraw na kajakach. Uważa się, że głównym celem daszków była ochrona oczu przed wodą morską i słonecznymi odblaskami na wodzie.
Jednocześnie te nakrycia głowy były wyznacznikiem statusu społecznego właściciela. Daszki z zamkniętym końcem były cenione znacznie wyżej i należały do najbardziej szanowanych i honorowych członków społeczności. Obfitość wąsów lwa morskiego na daszku świadczyła o umiejętnościach łowieckich właściciela: umieszczał tyle wąsów, ile upolował zwierząt.
Wykonywanie kapeluszy-daszków wymagało czasu. Jako materiał wykorzystywano dryfujące drewno, przy czym nie każde drzewo było odpowiednie. Od czasu do czasu drewno takie było wyrzucane, między innymi na Wyspę Beringa. Do prac wykorzystano odziomek - wydłużoną część drzewa w miejscu, w którym łodyga przechodzi do korzenia. Z niego wycinano kawałek, który kształtowano i zszywano.
Pozornie prosty drewniany daszek może być znacznie bardziej złożonym i wielofunkcyjnym urządzeniem. Na przykład nie jest jasne, dlaczego symetryczne wgłębienia równoległe do siebie zostały wycięte od wewnątrz. Element z „kwiatem” również nie był tylko ozdobą: mógł być swobodnie przyczepiany w inne miejsce. Ten jak i analogiczny obiekt z kolekcji MEK są wyjątkowe na tle podobnych w innych kolekcjach.
Wykonanie przedmiotu:
Autor nieznany. Na krawędziach daszka występują drobne zadrapania. Przedmiot może nosić ślady użycia i nie został wykonany na sprzedaż.
Lokalna nazwa przedmiotu:
Wschodni Aleuci nazwali otwarty daszek „chagudax”, zachodni - chaxudax„, chaguyax ”. (Daszki z jasnego drewna i zakrytą górą wschodni Aleuci nazywali qangiilux', a dla oznaczenia daszka, ozdobionego wąsami uchatka grzywiastego i maleńkimi kamykami, istniał termin qayaatx'ux').
Ramy czasowe używania obiektu:
Drewniane daszki przestały być używane pod koniec XIX wieku. Przedmioty, wykonane w latach 90. XIX w. były zwykle bardziej podobne do scenicznych. Aleuci używali sposób ogrzewania drewna parą do połowy XX w. w produkcji nart.
Podobne przedmioty w kolekcjach innych muzeów:
Smithsonian National Museum of Natural History
Muzeum krajowe w Pietropawłowsku Kamczackim: ККМ ГИ 11308, „ Czapka Kruka, pod postacią hełmu z daszkiem. 30х14х12 см, zebrał Н.М. Тильмана, ок. 1891 г., Wyspy Komandorskie
Muzeum krajowe w Chabarowsku: ХКМ КП 5539/Э-511 и модель ХКМ КП 325/Э-771 (5565), czapka i miniaturowy model wykonany w jednym stylu, przez jednego rzemieślnika. Autor podpisany na modelu ХКМ КП 325:
„Czapka nakładana na kamleję służyła Aleutom do pływania na kajakach. Praca Daniły Popowa.”
Mieszkaniec Wyspy Miedzianej, Daniło Popow zmarł w 1901 roku w wieku 41 lat. W 1872 roku został przesiedlony na Wyspy Komandorskie razem ze swoja rodziną z wyspy Attu.
Źródła i literatura, wykorzystane przy opisie przedmiotu:
Bergsland K. Aleut Dictionary. – Fairbanks, Alaska: Alaska Native Language Center & University of Alaska Fairbanks, 1994. – 755 p.
Black L.T., Ivanov S.V. Glory Remembered: Wooden Headgear of Alaska sea Hunters. – Juneau: Friends of the Alaska State Museum, 1991. – 174 p.
Dybоwski B.J. Katalog wystawy etnograficzej Kamczatki i wysp Komandorskich (Zbiory Dr. Benedykta Dybowskiego). – Lwow: I. Związkowa drukarnia, 1885. – 20 s.
Алеуты: Каталог коллекций Кунсткамеры / Автор-сост. С.А. Корсун, отв. ред. Ю.Е. Березкин. – СПб.: Наука, 2014. – 384 с.
Вениаминов И. Записки об островах Уналашкинского отдела. Ч. II. – СПб.: Императорская Российская Академия, 1840. – 409 с.
Горбачева В.В., Ляпунова Р.Г. Головные уборы алеутов в собрании ГМЭ // Культура народов Америки: Сборник МАЭ АН СССР. Т. XL. – Л: Наука, 1985. – С. 50-58.
Ляпунова Р.Г. Головные уборы алеутов в собрании МАЭ // Культура народов Америки: Сборник МАЭ АН СССР. Т. XL. – Л: Наука, 1985. – С. 4-49.
Володарская Е.Е. Коллекция предметов по этнографии Командорских алеутов из собрания Камчатского областного краеведческого музея (конец XIX века) // Краеведческие записки Камчатского областного краеведческого музея. Вып. 12. – Петропавловск-Камчатский, 2002. – С. 171-196.
Люди рассвета: Каталог коллекций народов Крайнего Северо-Востока из собрания Хабаровского краевого музея им. Н.И. Гродекова / Сост. М.В. Осипова. – Хабаровск: АО «Хабаровская краевая типография», 2017. – 360 с.
Na karcie magazynowej zapisany został dawny nr inw. MTP( Muzeum Techniczno- Przemysłowe) 6047 IV 2 276 (b) oraz informacja o przekazie do zbiorów MTP w 1886 roku. Przekaz z MTP do MEK (Muzeum Etnograficzne w Krakowie) nastąpił w 1913 roku.
W rosyjskich muzeach: w Muzeum Antropologii i Etnografii (Kunstkamera) jak i w Rosyjskim Muzeum Etnograficznym znajduje się wiele tego typu aleuckich nakryć głowy. Różnią się one od 2 obiektów z MEK zarówno rozmiarami (są większe) jak i zdobieniami - niemal wszystkie są polichromowane i przyozdobione figurkami zoo i antropomorficznymi wykonanymi z kości lub kła (morsa). W języku ros. określane są jako szliapa-kozyriek. Najbliższym (pod względem rozmiarów, kształtu i typu zdobień), niemal analogicznym do 18976/MEK zdaje się być obiekt No. 4270-11 (opisany jako kozyriek z Bliżnych lub Andriejanowskich Ostrovov. W opisie obiektu zaznaczono, iż przypomina on kształtem i rozmiarami nakrycia głowy - daszki (kozyriok) Aleutów z Wysp Komandorskich i jako odsyłacz umieszczono sygn. obiektu-modelu kajaka (bajdarki) No.313-48/2 z Wysp Komandorskich. Jest też wzmianka o tego typu obiekcie w Muzeum Narodowym Finlandii (Alieuty. Katałog kolliekcyj Kunstkamery, (red. A.S. Korsuń), Petersburg 2014, s. 301)
