PL EN
Ustawienia prywatności
Ta strona używa ciasteczek (cookies), dzięki którym nasz serwis może działać lepiej. Aby uzyskać więcej informacji i spersonalizować swoje preferencje, kliknij „Ustawienia”. W każdej chwili możesz zmienić swoje preferencje, a także cofnąć zgodę na używanie plików cookie 
na poniższej stronie.
Polityka prywatności
*Z wyjątkiem niezbędnych

Kolekcja syberyjska – nowe spojrzenie

Model jednomiejscowego kajaka (aleucki: Ikhak/ikak, ros. bajdarka)


 
Autor opisu: Natalia A. Tatarenkowa, Kierownik Oddziału Ochrony Dziedzictwa Historycznego i Kulturowego Państwowego Rezerwatu Biosfery „Komandorski” im. S.W. Marakowa 

Kajak (rosyjskie bajdarka) - pokryta skórą, aleucka łódka z zamkniętym, z wyjątkiem luków, pokładem. Wykonana jest przy użyciu tej samej technologii, co kajak Eskimosa. Skórzane obicie było uszyte ze skóry foki brodatej (Erignathus barbatus) i przywiązane do drewnianej ramy, z listew przymocowanych paskami, drewnianymi i kostnymi szpilkami. Tradycyjnie były używane jednoosobowe lub dwuosobowe kajaki używane do przepraw i połowów morskich. Wraz z przybyciem Rosjan Aleuci zaczęli budować trzyosobowe kajaki, które były szeroko stosowane w Rosyjskiej Ameryce do transportu pasażerów, małych ładunków i przybrzeżnych wędrówek.


zdjęcie: B.Dybowski, w: Wyspy Komandorskie, Lwów 1885r.  

Opis przedmiotu:
Wymiary: długość 42 cm, szerokość łódki 4,5 cm, wysokość całkowita z figurką 19 cm.
Materiał: drewno, pasma jelitowe, skręcona nić jelitowa, nić konopna, kamgarn (przędza lub tkanina z wełny czesankowej), czerwona farba, rozdzielone pióra wrony lub ptaka morskiego.

Kajak jednoosobowy: rama wykonana jest z białego drewna i pomalowana na czerwono; dziób kajaka jest tradycyjnie rozwidlony; rama pokryta jest przezroczystym materiałem jelitowym, na dziobie - szew wewnętrzny; ma małe ozdobne wstawki z czerwonego i ciemnego kamgarnu; rufa z zewnętrznym szwem, wyraźnie zaznaczony część do sterowania kajakiem.

W kajaku siedzi Aleuta, ubrany w tradycyjną kamlejkę: głowa i dłonie są wykonane z drewna, unieruchomione. Oczy, nos, wąsy i usta są wyrzeźbione, wąsy, broda i brwi podkreślone czarną farbą, oczy – czarną i czerwoną. Ręce wycięte. Starannie i szczegółowe (po prawej stronie odpadł kciuk), położenie palców świadczy o tym, że wiosło było początkowo w rękach wioślarza (zgubione). Kamleja z kapturem, wokół kołnierza znajduje się dekoracyjna czerwona wkładka jelitowa. Przez prawe ramie zarzucony jest rzemień od cuki (цуки).

Cuka - specjalny pas o wyglądzie krótkiej i szerokiej spódnicy jest szyty z poprzecznych pasm jelitowych. Termin „cuka” („suka”), który należał do rosyjskiej populacji wysp, wywodzi się od aleuckiego suk-kah (сук-ках) (wschodni Aleuci). Dolna krawędź cuki mocno zakrywała postać myśliwego na poziomie klatki piersiowej. Zwykle pasek lub ścięgno przechodziło przez lewe ramię (Lapunow myślał, że u leworęcznych pasek przechodził przez prawe ramię, ale modele myśliwych temu zaprzeczają). Aleucką nazwą sznura wiążącego pierś myśliwego jest kan-nah-ah-tusya (кан-нах-ах-туся) (wschodni Aleuci). Do przymocowania sznurka przechodzącego przez ramię przymocowano niekiedy pięknie tkany guzik.
[Ляпунова, 1975, с. 168].

 Brak sprzętu do połowu.

Czas i miejsce zebrania kolekcji:
między 1879 a 1883 r., Wyspy Komandorskie.
Kompletność: Model stanowi część grupy podobnych obiektów pochodzących z kolekcji B. Dybowskiego. W podobnym stylu wykonany jest przedmiot MEK 18988 (wykonany prawdopodobnie przez tego samego autora). Typ twarzy i uszycie ubrań taki sam jak MEK 18989 i 1899. Część szerszej grupy modeli kajaków aleuckich w kolekcji MEK.
Wykonanie przedmiotu: Autor nieznany.

Ramy czasowe użycia przedmiotu:
na Wyspach Komandorskich kajaki zaczęły wychodzić z użycia w latach 80’ XIX w., zamieniły ich drewniane welboty. Modele kajaków były bardzo popularne wśród kolekcjonerów w końcu XIX w.

Podobne przedmioty w kolekcjach innych muzeów.

Smithsonian National Museum of Natural History.
Muzeum Antropologii i Etnografii im. Piotra Wielkiego w Petersburgu: 
МАЭ 313-48 (1), 313-48 (2); 313-49 (2-люч.), 2442-1 (1-люч.), 2442-2 (2-люч.), 2442-3 (3-люч.), 2867-37 (2-люч.).
Muzeum Okręgowe w Irkucku: ИОКМ 95-1, model dwumiejscowej bajdary, używanej do połowu na wyspie Beringa.

Źródła i literatura, wykorzystane przy opisie przedmiotu:


          Bergsland K. Aleut Dictionary. – Fairbanks, Alaska: Alaska Native Language Center & University of Alaska Fairbanks, 1994. – 755 p.
Алеуты: Каталог коллекций Кунсткамеры / Автор-сост. С.А. Корсун, отв. ред. Ю.Е. Березкин. – СПб.: Наука, 2014. – 384 с.
Вениаминов И. Записки об островах Уналашкинского отдела. Ч. II. – СПб.: Императорская Российская Академия, 1840. – 409 с.

Uwagi Muzealne

Warto zaznaczyć, że Dybowski sporo uwagi poświęcił aleuckim kajakom. Szczegółowo opisał zarówno ich budowę, funkcję jak i nazewnictwo poszczególnych typów, osprzętu oraz odzieży, które stanowiły niezbędny ekwipunek aleuckiego myśliwego. Poniżej przytoczone zostały jedynie fragmenty opisów zawartych w "Wyspach Komandorskich", publikacji wydanej w 1885 roku we Lwowie. 

Aleuci w bajdarkach

(...) Bajdarką — po aleucku : ehzelech , ikach albo ehlech — nazywa się nadzwyczaj lekka łódź, której cieniutki, ażurowy, z drzewa zrobiony szkielet, cały obciągnięty jest skórą. W środku skórzanego pokładu zakrywającego wnętrze łódki, znajdują się, stosownie do jej wielkości, jeden, dwa lub trzy okrągłe otwory czyli „luki", przez które można wejść do niej.

Wioślarz siedzi w takiej luce, trzymając nogi wyciągnięte na dnie łodzi, na zewnątrz zaś widać tylko górną część jego korpusu, wzoszącą się nad pokładem. Do nieco wystających nad poziom pokładu krawędzi luki, przyszyty jest fartuch skórzany „cuki", którym wioślarz szczelnie obwiązuje się dokoła pasa; a ponieważ do pływania w bajdarce zazwyczaj ubiera się w kamleję „czygidach", z rękawami i kapturem mocno ściągniętymi koło rąk i twarzy — wszystkie przeto drogi, którymi woda dostaćby się mogła do środka łódki, są zamknięte. Na głowę, na kaptur kamlei  Aleut kładzie cieniutko z drzewa wystrugany daszek, ozdobiony piórami i wąsami lwów morskich, aby zasłaniał mu oczy przed promieniami słońca i zalewającą z góry falą lub deszczem.

Daszek taki po aleucku nazywa się „tanykjugch" albo „czachudach"; Rossyanie zwą go „kandyrok".

Wioseł używają podwójnych, zarówno do wiosłowania jak i do sterowania bajdarką.

Trzy są rodzaje bajdarek: jednoosobowa, która ma tylko jeden otwór lub lukę, t. zw. „jednoluczka", „elech"; dwuosobowa, z dwoma lukami — „dwuluczka", „ulluchtach" ; albo trzyosobowa, z trzema lukami — „trzyluczka", „kulluchtach".

(…) Na wierzch odzienia, gdy deszcz pada lub gdy płyną w bajdarkach — maleńkich łódkach ze skór lwów morskich — nakładają Aleuci tak nazwane „kamlejki" lub „czigidach';, coś w rodzaju koszuli z kapturem, zrobionej z wyprawionych kiszek kotów morskich. Taka koszula wysmarowana tłuszczem z tychże samych kotów, znakomicie chroni od wody, a i ze względu na lekkość należy się jej pierwszeństwo przed mackintoshami i wszelkimi nieprzemakalnymi okryciami.” 

W Rosyjskim Muzeum Etnograficznym (REM) w Petersburgu, model kajaka jednoosobowego (REM 6780-40) z Wysp Aleuckich. W inwentarzu/katalogu REM określany nazwą IKHAK (IKAK). W zbiorach Kunstkamery znajduje się 29 modeli kajaków (1,2 i 3 osobowych), które określane są jako BAJDARKA. W tej grupie jest 20 modeli kajaków 1 osobowych.  Z Wysp Komandorskich pochodzi 9 modeli kajaków 1,2 i 3 osobowych. Zostały pozyskane w latach 1887 - 1915 przez: A. Bungie, 1887-90; N. Aleksandrowicz, 1891;  A.J(u). Lewitskij, 1912 (Wyspa Miednyj) ;M. Wieniediktow, 1915.

Literatura/źródła: "Alieuty. Katałog kolliekcyj Kunstkamery", (red. A.S. Korsuń), Petersburg 2014.

 
Nie znamy dokładnych okoliczności pozyskania modeli aleuckich kajaków przez Benedykta Dybowskiego. Najprawdopodobniej, wykonane zostały na jego zamówienie z myślą o prezentacji na wystawie. Pewne jest natomiast, że podobne przedmioty z tego czasu znajdują się także w innych instytucjach muzealnych na świecie. Czyżby wyrabianie modeli łodzi było jeszcze jednym sposobem lokalnej ludności na dopełnienie rodzinnego budżetu? Tam gdzie istnieje popyt jest i podaż. A Wybrzeża morza Beringa w końcu XIX wieku były wyjątkowo ruchliwe. Wielorybnictwo, polowanie na foki i wydry, rybołówstwo, gorączka złota na Alasce wszystko to prowadziło do ciągłych kontaktów międzykulturowych o specyficznym, morskim zabarwieniu. A modele statków, statki w butelkach itd. były nieodzowną częścią tej kultury.

Pewną sugestię niesie ze sobą także zdjęcie wykonane przez innego darczyńcę MEK – Konstantego Podhorskiego. Na początku XX wieku prowadził interesy na wybrzeżach Alaski i Czukotki. Spójrzmy, na zdjęciu widać parę Eskimosów (sądząc po podpisie i ubiorze) na ulicy prawdopodobnie Nome – miasta poszukiwaczy złota. Mężczyzna trzyma w rękach coś, co bez wątpienia jest modelem kajaka. Proponuje sprzedaż?

Dalekie echo tego wydarzenia uwiecznionego przez K. Podhorskiego, można usłyszeć w sklepie z pamiątkami w Pietropawłowsku Kamczackim. Na jednej z półek z łatwością dostrzeżemy modele kajaków. Zmienione, nie tak dokładnie oddające rzeczywistość, ale jednak świadczące o ciągle żywym zainteresowaniu tymi przedmiotami.