Kolekcja syberyjska – nowe spojrzenie

Autor opisu: Natalia A. Tatarenkowa, Kierownik Oddziału Ochrony Dziedzictwa Historycznego i Kulturowego Państwowego Rezerwatu Biosfery „Komandorski” im. S.W. Marakowa 

Kajak (rosyjskie bajdarka) - pokryta skórą, aleucka łódka z zamkniętym, z wyjątkiem luków, pokładem. Wykonana jest przy użyciu tej samej technologii, co kajak Eskimosa. Skórzane obicie było uszyte ze skóry foki brodatej (Erignathus barbatus) i przywiązane do drewnianej ramy, z listew przymocowanych paskami, drewnianymi i kostnymi szpilkami. Tradycyjnie były używane jednoosobowe lub dwuosobowe kajaki używane do przepraw i połowów morskich. Wraz z przybyciem Rosjan Aleuci zaczęli budować trzyosobowe kajaki, które były szeroko stosowane w Rosyjskiej Ameryce do transportu pasażerów, małych ładunków i przybrzeżnych wędrówek.


zdjęcie: B.Dybowski, w: Wyspy Komandorskie, Lwów 1885r.

Opis przedmiotu:
Wymiary: długość 54 cm, szerokość łódki 8,5 cm
Materiał: drewno, pasma jelitowe, płócienna tkanina, skręcona nić jelitowa, nić konopna, kamgarn, czerwona farba, kość morsa.

Kajak dwuosobowy, rama jest wykonana z białego drewna i pomalowana na czerwono, z wyjątkiem boków, dziób kajaka jest tradycyjnie rozwidlony; rama pokryta jest półprzezroczystym materiałem jelitowym, na dziobie – szew wewnętrzny, na całej długości widoczne są ozdobne wstawki w postaci nitek czerwonego, białego i niebieskiego kamgarnu (przędza lub tkanina z wełny czesankowej);

Centralna część i rufa – z szwem zewnętrznym umocowania detali wykonywane są za pomocą nici konopnych, a tkaniny - za pomocą skręconej nitki jelitowej. Dno jest podwójne: podszewka wykonana jest z pasma jelitowego (jest widoczna przez pęknięcie powstałe w wyniku skurczu pasm jelitowych). Na rufie wyraźnie przedstawiony jest ster.

W kajaku znajdują się dwaj Aleuci, ubrani w tradycyjne kamlejki z kapturami: głowy, korpus ciała i dłonie są wykonane z drewna, ręce – ze szmatek, nieruchome.

Pod jelitową kamlejką widoczna jest tkanina płócienna, kamlejki są ozdobione wkładkami w postaci nitek kamgarnu. Oczy, nos, wąsy i usta są wycięte, wąsy, broda i brwi wyrzeźbione i podkreślone z czarną farbą, oczy - czarną i czerwoną. Ręce wyrzeźbione starannie i szczegółowo. W obu - pasek od cuki, przewieszony przez prawe ramię.

Cuka - specjalny pas o wyglądzie krótkiej i szerokiej spódnicy jest szyty z poprzecznych pasm jelitowych. Termin „cuka” („suka”), który należał do rosyjskiej populacji wysp, wywodzi się od aleuckiego suk-kah (сук-ках) (wschodni Aleuci). Dolna krawędź cuki mocno zakrywała postać myśliwego na poziomie klatki piersiowej. Zwykle pasek lub ścięgno przechodziło przez lewe ramię (Lapunow myślał, że u leworęcznych pasek przechodził przez prawe ramię, ale modele myśliwych temu zaprzeczają). Aleucką nazwą sznura wiążącego pierś myśliwego jest kan-nah-ah-tusya (кан-нах-ах-туся) (wschodni Aleuci). Do przymocowania sznurka przechodzącego przez ramię przymocowano niekiedy pięknie tkany guzik.[Ляпунова, 1975, с. 168].

Pierwszy myśliwy ubrany jest w drewnianą czapkę-daszek, wykonaną w kształcie „czapki kruka” MEK 18975, 18975: w centrum znajduje się także kilka przyciętych piór, ale brakuje wąsów „lwa morskiego”; farba jest nakładana w postaci czerwonych i niebieskich kropek, w pobliżu uszu – w postaci trójkątów. Daszek trzyma się na nici, związanej pod brodą. Prawą ręka podniesiona w celu rzucania strzał. Sądząc po pozycji palców, powinna być w niej deseczka do rzucania (zagubiona).

Drugi myśliwy nie ma nakrycia głowy. W rękach trzyma czirucz (plecionka lub woreczek, worek do nabierania i łowienia małych ryb.) z drewnianą skorupą i wiklinową siatką z konopi. W pobliżu przywiązane są strzały, wiosło i długie wiosło. Za plecami nad szwem przechodzi sznur, przechodzący do steru.  Sznur ze sterowania wchodzi do wnętrza kajaka.

Miejsce i czas zebrania kolekcji: między 1879 a 1883 r., Wyspy Komandorskie.

Warto zaznaczyć, że Dybowski sporo uwagi poświęcił aleuckim kajakom. Szczegółowo opisał zarówno ich budowę, funkcję jak i nazewnictwo poszczególnych typów, osprzętu oraz odzieży, które stanowiły niezbędny ekwipunek aleuckiego myśliwego. Poniżej przytoczone zostały jedynie fragmenty opisów zawartych w "Wyspach Komandorskich", publikacji wydanej w 1885 roku we Lwowie. 

Aleuci w bajdarkach

(...) Bajdarką — po aleucku : ehzelech , ikach albo ehlech — nazywa się nadzwyczaj lekka łódź, której cieniutki, ażurowy, z drzewa zrobiony szkielet, cały obciągnięty jest skórą. W środku skórzanego pokładu zakrywającego wnętrze łódki, znajdują się, stosownie do jej wielkości, jeden, dwa lub trzy okrągłe otwory czyli „luki", przez które można wejść do niej.

Wioślarz siedzi w takiej luce, trzymając nogi wyciągnięte na dnie łodzi, na zewnątrz zaś widać tylko górną część jego korpusu, wzoszącą się nad pokładem. Do nieco wystających nad poziom pokładu krawędzi luki, przyszyty jest fartuch skórzany „cuki", którym wioślarz szczelnie obwiązuje się dokoła pasa; a ponieważ do pływania w bajdarce zazwyczaj ubiera się w kamleję „czygidach", z rękawami i kapturem mocno ściągniętymi koło rąk i twarzy — wszystkie przeto drogi, którymi woda dostaćby się mogła do środka łódki, są zamknięte. Na głowę, na kaptur kamlei  Aleut kładzie cieniutko z drzewa wystrugany daszek, ozdobiony piórami i wąsami lwów morskich, aby zasłaniał mu oczy przed promieniami słońca i zalewającą z góry falą lub deszczem.

Daszek taki po aleucku nazywa się „tanykjugch" albo „czachudach"; Rossyanie zwą go „kandyrok".

Wioseł używają podwójnych, zarówno do wiosłowania jak i do sterowania bajdarką.

Trzy są rodzaje bajdarek: jednoosobowa, która ma tylko jeden otwór lub lukę, t. zw. „jednoluczka", „elech"; dwuosobowa, z dwoma lukami — „dwuluczka", „ulluchtach" ; albo trzyosobowa, z trzema lukami — „trzyluczka", „kulluchtach".

(…) Na wierzch odzienia, gdy deszcz pada lub gdy płyną w bajdarkach — maleńkich łódkach ze skór lwów morskich — nakładają Aleuci tak nazwane „kamlejki" lub „czigidach';, coś w rodzaju koszuli z kapturem, zrobionej z wyprawionych kiszek kotów morskich. Taka koszula wysmarowana tłuszczem z tychże samych kotów, znakomicie chroni od wody, a i ze względu na lekkość należy się jej pierwszeństwo przed mackintoshami i wszelkimi nieprzemakalnymi okryciami.” 

Nie znamy dokładnych okoliczności pozyskania modeli aleuckich kajaków przez Benedykta Dybowskiego. Najprawdopodobniej, wykonane zostały na jego zamówienie z myślą o prezentacji na wystawie. Pewne jest natomiast, że podobne przedmioty z tego czasu znajdują się także w innych instytucjach muzealnych na świecie. Czyżby wyrabianie modeli łodzi było jeszcze jednym sposobem lokalnej ludności na dopełnienie rodzinnego budżetu? Tam gdzie istnieje popyt jest i podaż. A Wybrzeża morza Beringa w końcu XIX wieku były wyjątkowo ruchliwe. Wielorybnictwo, polowanie na foki i wydry, rybołówstwo, gorączka złota na Alasce wszystko to prowadziło do ciągłych kontaktów międzykulturowych o specyficznym, morskim zabarwieniu. A modele statków, statki w butelkach itd. były nieodzowną częścią tej kultury.

Pewną sugestię niesie ze sobą także zdjęcie wykonane przez innego darczyńcę MEK – Konstantego Podhorskiego. Na początku XX wieku prowadził interesy na wybrzeżach Alaski i Czukotki. Spójrzmy, na zdjęciu widać parę Eskimosów (sądząc po podpisie i ubiorze) na ulicy prawdopodobnie Nome – miasta poszukiwaczy złota. Mężczyzna trzyma w rękach coś, co bez wątpienia jest modelem kajaka. Proponuje sprzedaż?

 

W Rosyjskim Muzeum Etnograficznym (REM) w Petersburgu, model kajaka jednoosobowego (REM 6780-40) z Wysp Aleuckich. W inwentarzu/katalogu REM określany nazwą IKHAK (IKAK). W zbiorach Kunstkamery znajduje się 29 modeli kajaków (1,2 i 3 osobowych), które określane są jako BAJDARKA. W tej grupie jest 20 modeli kajaków 1 osobowych.  Z Wysp Komandorskich pochodzi 9 modeli kajaków 1,2 i 3 osobowych. Zostały pozyskane w latach 1887 - 1915 przez: A. Bungie, 1887-90; N. Aleksandrowicz, 1891;  A.J(u). Lewitskij, 1912 (Wyspa Miednyj) ;M. Wieniediktow, 1915.

 

Literatura/źródła: "Alieuty. Katałog kolliekcyj Kunstkamery", (red. A.S. Korsuń), Petersburg 2014.

Dalekie echo tego wydarzenia uwiecznionego przez K. Podhorskiego, można usłyszeć w sklepie z pamiątkami w Pietropawłowsku Kamczackim. Na jednej z półek z łatwością dostrzeżemy modele kajaków. Zmienione, nie tak dokładnie oddające rzeczywistość, ale jednak świadczące o ciągle żywym zainteresowaniu tymi przedmiotami.