Kolekcja syberyjska – nowe spojrzenie

Autor opisu: Natalia A. Tatarenkowa, Kierownik Oddziału Ochrony Dziedzictwa Historycznego i Kulturowego Państwowego Rezerwatu Biosfery „Komandorski” im. S.W. Marakowa 

Kajak (rosyjskie bajdarka) - pokryta skórą, aleucka łódka z zamkniętym, z wyjątkiem luków, pokładem. Wykonana jest przy użyciu tej samej technologii, co kajak Eskimosa. Skórzane obicie było uszyte ze skóry foki brodatej (Erignathus barbatus) i przywiązane do drewnianej ramy, z listew przymocowanych paskami, drewnianymi i kostnymi szpilkami. Tradycyjnie były używane jednoosobowe lub dwuosobowe kajaki używane do przepraw i połowów morskich. Wraz z przybyciem Rosjan Aleuci zaczęli budować trzyosobowe kajaki, które były szeroko stosowane w Rosyjskiej Ameryce do transportu pasażerów, małych ładunków i przybrzeżnych wędrówek.


zdjęcie: B.Dybowski, w: Wyspy Komandorskie, Lwów 1885r.

Opis przedmiotu:
Wymiary: długość 65 cm, szerokość 10 cm,, wysokość całkowita z figurkami 12 cm.
Materiał: drzewo, wyprawione jelito ssaka morskiego, płócienna tkanina, słoma, skręcona nić jelitowa, nić bawełniana, kamgarn, włos/wełna, kość morsa.

Model przedstawia Aleutów, płynących po morzu w kajaku trzyosobowym. Takie kajaki weszły do użytku wraz z pojawieniem się Rosjan na wyspach.

Kajak trzyosobowy: rama wykonana z białego drewna i pomalowana na czerwono, dziób tradycyjnie rozdwojony, rama obciągnięta półprzezroczystym materiałem jelitowym, na dziobie szew wewnętrzny, na całej długości dekoracyjne wstawki w postaci nitek z czerwonego i niebieskiego kamgarnu oraz białych włosów (częściowo utraconych); rufa – z zewnętrznym szwem; centralna część między pierwszym a drugim siedzącym – cała, między drugim a trzecim – z zewnętrznym szwem, ma również szew krzyżowy, łączący przednia i tylną część łódki. Na rufie wyraźnie zaznaczony ster.

W kajaku siedzą trzej Aleuci, ubrani w tradycyjne kamlejki z kapturami: głowy wykonane z kości morsa, dłonie i prawdopodobnie tułów z drewna, ręce (dłonie i przedramiona) – słomiane, obciągnięte płócienną tkaniną, nieruchome. Kamlejki ozdobione wstawkami z czerwonych pasków jelitowych i nitkami z niebieskiego i czerwonego kamgarnu.

Wyrzeźbione: oczy, nos, usta, broda; wąsy i broda podkreślone czarną i niebieską farbą, oczy – czarną i czerwoną. Dłonie wyrzeźbione starannie i dokładnie. Rzemienie od cuki (rękawa łączącego wioślarza z kajakiem) przerzucone są przez ramiona siedzących.

Pierwszy wioślarz ma rzemień cuki przerzucony przez prawie ramię. Kamleja porwana, szmaciane owinięcie ręki częściowo utracone, spod niej wystaje kawałek słomy. Ręcę wyciągnięte do przodu, sądząc po położeniu palców, w rękach powinno znajdować się wiosło (utracone).

Drugi ma rzemień cuki przerzucony przez lewe ramię. Spod kaptura widać czarną, szmacianą czapką z daszkiem. Obie ręce wyciągnięte do przodu.

Trzeci Aleut ma rzemień cuki przerzucony przez prawe ramię. Spod kaptura widać czarną, szmacianą czapką z daszkiem, opadającym na bok. Ręce wyciągnięte do przodu, a korpus odchylony w drugą stronę.

Model przedstawia Aleutów, płynących po morzu w kajaku trzyosobowym. Takie kajaki weszły do użytku wraz z pojawieniem się Rosjan na wyspach.

Czas i miejsce zebrania kolekcji: między 1879 i 1883 r., Wyspy Komandorskie.

Warto zaznaczyć, że Dybowski sporo uwagi poświęcił aleuckim kajakom. Szczegółowo opisał zarówno ich budowę, funkcję jak i nazewnictwo poszczególnych typów, osprzętu oraz odzieży, które stanowiły niezbędny ekwipunek aleuckiego myśliwego. Poniżej przytoczone zostały jedynie fragmenty opisów zawartych w "Wyspach Komandorskich", publikacji wydanej w 1885 roku we Lwowie. 

Aleuci w bajdarkach

(...) Bajdarką — po aleucku : ehzelech , ikach albo ehlech — nazywa się nadzwyczaj lekka łódź, której cieniutki, ażurowy, z drzewa zrobiony szkielet, cały obciągnięty jest skórą. W środku skórzanego pokładu zakrywającego wnętrze łódki, znajdują się, stosownie do jej wielkości, jeden, dwa lub trzy okrągłe otwory czyli „luki", przez które można wejść do niej.

Wioślarz siedzi w takiej luce, trzymając nogi wyciągnięte na dnie łodzi, na zewnątrz zaś widać tylko górną część jego korpusu, wzoszącą się nad pokładem. Do nieco wystających nad poziom pokładu krawędzi luki, przyszyty jest fartuch skórzany „cuki", którym wioślarz szczelnie obwiązuje się dokoła pasa; a ponieważ do pływania w bajdarce zazwyczaj ubiera się w kamleję „czygidach", z rękawami i kapturem mocno ściągniętymi koło rąk i twarzy — wszystkie przeto drogi, którymi woda dostaćby się mogła do środka łódki, są zamknięte. Na głowę, na kaptur kamlei  Aleut kładzie cieniutko z drzewa wystrugany daszek, ozdobiony piórami i wąsami lwów morskich, aby zasłaniał mu oczy przed promieniami słońca i zalewającą z góry falą lub deszczem.

Daszek taki po aleucku nazywa się „tanykjugch" albo „czachudach"; Rossyanie zwą go „kandyrok".

Wioseł używają podwójnych, zarówno do wiosłowania jak i do sterowania bajdarką.

Trzy są rodzaje bajdarek: jednoosobowa, która ma tylko jeden otwór lub lukę, t. zw. „jednoluczka", „elech"; dwuosobowa, z dwoma lukami — „dwuluczka", „ulluchtach" ; albo trzyosobowa, z trzema lukami — „trzyluczka", „kulluchtach".

(…) Na wierzch odzienia, gdy deszcz pada lub gdy płyną w bajdarkach — maleńkich łódkach ze skór lwów morskich — nakładają Aleuci tak nazwane „kamlejki" lub „czigidach';, coś w rodzaju koszuli z kapturem, zrobionej z wyprawionych kiszek kotów morskich. Taka koszula wysmarowana tłuszczem z tychże samych kotów, znakomicie chroni od wody, a i ze względu na lekkość należy się jej pierwszeństwo przed mackintoshami i wszelkimi nieprzemakalnymi okryciami.” 


W Rosyjskim Muzeum Etnograficznym (REM) w Petersburgu, model kajaka jednoosobowego (REM 6780-40) z Wysp Aleuckich. W inwentarzu/katalogu REM określany nazwą IKHAK (IKAK). W zbiorach Kunstkamery znajduje się 29 modeli kajaków (1,2 i 3 osobowych), które określane są jako BAJDARKA. W tej grupie jest 20 modeli kajaków 1 osobowych.  Z Wysp Komandorskich pochodzi 9 modeli kajaków 1,2 i 3 osobowych. Zostały pozyskane w latach 1887 - 1915 przez: A. Bungie, 1887-90; N. Aleksandrowicz, 1891;  A.J(u). Lewitskij, 1912 (Wyspa Miednyj) ;M. Wieniediktow, 1915.

Literatura/źródła: "Alieuty. Katałog kolliekcyj Kunstkamery", (red. A.S. Korsuń), Petersburg 2014.


Nie znamy dokładnych okoliczności pozyskania modeli aleuckich kajaków przez Benedykta Dybowskiego. Najprawdopodobniej, wykonane zostały na jego zamówienie z myślą o prezentacji na wystawie. Pewne jest natomiast, że podobne przedmioty z tego czasu znajdują się także w innych instytucjach muzealnych na świecie. Czyżby wyrabianie modeli łodzi było jeszcze jednym sposobem lokalnej ludności na dopełnienie rodzinnego budżetu? Tam gdzie istnieje popyt jest i podaż. A Wybrzeża morza Beringa w końcu XIX wieku były wyjątkowo ruchliwe. Wielorybnictwo, polowanie na foki i wydry, rybołówstwo, gorączka złota na Alasce wszystko to prowadziło do ciągłych kontaktów międzykulturowych o specyficznym, morskim zabarwieniu. A modele statków, statki w butelkach itd. były nieodzowną częścią tej kultury.

Pewną sugestię niesie ze sobą także zdjęcie wykonane przez innego darczyńcę MEK – Konstantego Podhorskiego. Na początku XX wieku prowadził interesy na wybrzeżach Alaski i Czukotki. Spójrzmy, na zdjęciu widać parę Eskimosów (sądząc po podpisie i ubiorze) na ulicy prawdopodobnie Nome – miasta poszukiwaczy złota. Mężczyzna trzyma w rękach coś, co bez wątpienia jest modelem kajaka. Proponuje sprzedaż?

Dalekie echo tego wydarzenia uwiecznionego przez K. Podhorskiego, można usłyszeć w sklepie z pamiątkami w Pietropawłowsku Kamczackim. Na jednej z półek z łatwością dostrzeżemy modele kajaków. Zmienione, nie tak dokładnie oddające rzeczywistość, ale jednak świadczące o ciągle żywym zainteresowaniu tymi przedmiotami.