Kolekcja syberyjska – nowe spojrzenie

Autor opisu: Natalia A. Tatarenkowa, Kierownik Oddziału Ochrony Dziedzictwa Historycznego i Kulturowego Państwowego Rezerwatu Biosfery „Komandorski” im. S.W. Marakowa 

Kajak (rosyjskie bajdarka) - pokryta skórą, aleucka łódka z zamkniętym, z wyjątkiem luków, pokładem. Wykonana jest przy użyciu tej samej technologii, co kajak Eskimosa. Skórzane obicie było uszyte ze skóry foki brodatej (Erignathus barbatus) i przywiązane do drewnianej ramy, z listew przymocowanych paskami, drewnianymi i kostnymi szpilkami. Tradycyjnie były używane jednoosobowe lub dwuosobowe kajaki używane do przepraw i połowów morskich. Wraz z przybyciem Rosjan Aleuci zaczęli budować trzyosobowe kajaki, które były szeroko stosowane w Rosyjskiej Ameryce do transportu pasażerów, małych ładunków i przybrzeżnych wędrówek.

zdjęcie: B.Dybowski, w: Wyspy Komandorskie, Lwów 1885r.

Opis przedmiotu:
Wymiary: długość 33,5 cm, szerokość 5,5 cm, wysokość całkowita z figurką ok 8 cm (figurka pochylona do przodu).
Materiał: drewno, pasma jelitowe, skręcona nić jelitowa, kamgarn, farba.

Kajak jednoosobowy: rama wykonana z białego drewna i pomalowana na czerwono; dziób kajaku tradycyjnie rozdwojony (odróżnia się od pozostałych modeli); rama jest obciągnięta półprzezroczystym materiałem jelitowym, dziób ma nietypowy krój w postaci pięciokątnej wstawki (w postaci stępionego lancetu), szew wewnętrzny, dekoracyjny wygląd dzięki ściągnięciu materiału jelitowego, ozdobiony wstawkami z czerwonego, szarego i niebieskiego kamgarnu, część sterownicza nie zaznaczona.

W kajaku siedzi Aleuta, ubrany w jelitową kamlejkę z kapturem: głowa i dłonie drewniane (brak prawej dłoni), przymocowane nieruchomo. Rysy twarzy wyrzeźbione w prosty sposób, nos długi i cienki, oczy podkreślone jasnoniebieską farbą, brwi i wąsy czarne, usta jasnoczerwone, brody brak. Kamlejka ozdobiona szwem aleuckim, wykonanym dwiema wełnianymi nićmi koloru czerwonego, niebieskiego i brązowego.

Warto zaznaczyć, że Dybowski sporo uwagi poświęcił aleuckim kajakom. Szczegółowo opisał zarówno ich budowę, funkcję jak i nazewnictwo poszczególnych typów, osprzętu oraz odzieży, które stanowiły niezbędny ekwipunek aleuckiego myśliwego. Poniżej przytoczone zostały jedynie fragmenty opisów zawartych w "Wyspach Komandorskich", publikacji wydanej w 1885 roku we Lwowie. 

Aleuci w bajdarkach

(...) Bajdarką — po aleucku : ehzelech , ikach albo ehlech — nazywa się nadzwyczaj lekka łódź, której cieniutki, ażurowy, z drzewa zrobiony szkielet, cały obciągnięty jest skórą. W środku skórzanego pokładu zakrywającego wnętrze łódki, znajdują się, stosownie do jej wielkości, jeden, dwa lub trzy okrągłe otwory czyli „luki", przez które można wejść do niej.

Wioślarz siedzi w takiej luce, trzymając nogi wyciągnięte na dnie łodzi, na zewnątrz zaś widać tylko górną część jego korpusu, wzoszącą się nad pokładem. Do nieco wystających nad poziom pokładu krawędzi luki, przyszyty jest fartuch skórzany „cuki", którym wioślarz szczelnie obwiązuje się dokoła pasa; a ponieważ do pływania w bajdarce zazwyczaj ubiera się w kamleję „czygidach", z rękawami i kapturem mocno ściągniętymi koło rąk i twarzy — wszystkie przeto drogi, którymi woda dostaćby się mogła do środka łódki, są zamknięte. Na głowę, na kaptur kamlei  Aleut kładzie cieniutko z drzewa wystrugany daszek, ozdobiony piórami i wąsami lwów morskich, aby zasłaniał mu oczy przed promieniami słońca i zalewającą z góry falą lub deszczem.

Daszek taki po aleucku nazywa się „tanykjugch" albo „czachudach"; Rossyanie zwą go „kandyrok".

Wioseł używają podwójnych, zarówno do wiosłowania jak i do sterowania bajdarką.

Trzy są rodzaje bajdarek: jednoosobowa, która ma tylko jeden otwór lub lukę, t. zw. „jednoluczka", „elech"; dwuosobowa, z dwoma lukami — „dwuluczka", „ulluchtach" ; albo trzyosobowa, z trzema lukami — „trzyluczka", „kulluchtach".

(…) Na wierzch odzienia, gdy deszcz pada lub gdy płyną w bajdarkach — maleńkich łódkach ze skór lwów morskich — nakładają Aleuci tak nazwane „kamlejki" lub „czigidach';, coś w rodzaju koszuli z kapturem, zrobionej z wyprawionych kiszek kotów morskich. Taka koszula wysmarowana tłuszczem z tychże samych kotów, znakomicie chroni od wody, a i ze względu na lekkość należy się jej pierwszeństwo przed mackintoshami i wszelkimi nieprzemakalnymi okryciami.” 

Nie znamy dokładnych okoliczności pozyskania modeli aleuckich kajaków przez Benedykta Dybowskiego. Najprawdopodobniej, wykonane zostały na jego zamówienie z myślą o prezentacji na wystawie. Pewne jest natomiast, że podobne przedmioty z tego czasu znajdują się także w innych instytucjach muzealnych na świecie. Czyżby wyrabianie modeli łodzi było jeszcze jednym sposobem lokalnej ludności na dopełnienie rodzinnego budżetu? Tam gdzie istnieje popyt jest i podaż. A Wybrzeża morza Beringa w końcu XIX wieku były wyjątkowo ruchliwe. Wielorybnictwo, polowanie na foki i wydry, rybołówstwo, gorączka złota na Alasce wszystko to prowadziło do ciągłych kontaktów międzykulturowych o specyficznym, morskim zabarwieniu. A modele statków, statki w butelkach itd. były nieodzowną częścią tej kultury.

Pewną sugestię niesie ze sobą także zdjęcie wykonane przez innego darczyńcę MEK – Konstantego Podhorskiego. Na początku XX wieku prowadził interesy na wybrzeżach Alaski i Czukotki. Spójrzmy, na zdjęciu widać parę Eskimosów (sądząc po podpisie i ubiorze) na ulicy prawdopodobnie Nome – miasta poszukiwaczy złota. Mężczyzna trzyma w rękach coś, co bez wątpienia jest modelem kajaka. Proponuje sprzedaż?


W Rosyjskim Muzeum Etnograficznym (REM) w Petersburgu, model kajaka jednoosobowego (REM 6780-40) z Wysp Aleuckich. W inwentarzu/katalogu REM określany nazwą IKHAK (IKAK). W zbiorach Kunstkamery znajduje się 29 modeli kajaków (1,2 i 3 osobowych), które określane są jako BAJDARKA. W tej grupie jest 20 modeli kajaków 1 osobowych.  Z Wysp Komandorskich pochodzi 9 modeli kajaków 1,2 i 3 osobowych. Zostały pozyskane w latach 1887 - 1915 przez: A. Bungie, 1887-90; N. Aleksandrowicz, 1891;  A.J(u). Lewitskij, 1912 (Wyspa Miednyj) ;M. Wieniediktow, 1915.

Literatura/źródła: "Alieuty. Katałog kolliekcyj Kunstkamery", (red. A.S. Korsuń), Petersburg 2014.

Dalekie echo tego wydarzenia uwiecznionego przez K. Podhorskiego, można usłyszeć w sklepie z pamiątkami w Pietropawłowsku Kamczackim. Na jednej z półek z łatwością dostrzeżemy modele kajaków. Zmienione, nie tak dokładnie oddające rzeczywistość, ale jednak świadczące o ciągle żywym zainteresowaniu tymi przedmiotami.