Jacek Kukuczka
absolwent Etnologii UJ, kustosz w Dziale Kultur Pozaeuropejskich Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie.
Lalka-zabawka wykonana z 1/2 dziobu (górnej części) gęsi oraz kawałka grubego, czarnego sukna, które przymocowane jest poprzez owinięcie i przyszycie jest do podstawy dziobu. Sukno ozdobione 6 pionowymi i poziomymi naszytymi paskami w kolorach: żółtym, zielonym, niebieskim i czerwonym. Elementy łączone poprzez zszywanie. Nasada i czubek dzioba w kolorze czarnym.
Lalka "uko" była tradycyjną lalką-zabawką dzieci nienieckich. Uko nie posiadały rąk, nóg ani twarzy - wyraźnych cech antropomorficznych, ich kształt i cel, w którym były wykonywane nie pozostawiał jednak wątpliwości, że odnosiły się do ludzi. Ściślej, do świata dorosłych, do obrazowania i odtwarzania ról społecznych. Zabawa lalkami uko stanowiła wprawę, naśladowanie otaczającego porządku: lalki były ubierane np. w panice (tradycyjny strój nienieckich kobiet), reperowane i ozdabiane. Odziane w stroje lalki uko tworzyły "rodziny", rozkładano je wokół modelu czumu (tradycyjnego namiotu nienieckiego). Wykonanie i opieka nad lalką była także przygotowaniem do życia dorosłego, nawiązaniem do troski o rodzinę i ognisko domowe, które to obowiązki spoczywały na kobiecie. Wg dawnych wierzeń i przekonań, sposób w jaki dziewczynka potrafiła wykonać a następnie opiekować się lalką, mógł wpłynąć na jej przyszłość jako kobiety - żony i matki.
Oprócz roli laleczek uko dla tradycyjnej społeczności nienieckiej, równie interesujące są materiały, z których były wykonywane. Zasadniczo, każda uko składa się z dwóch części: korpusu/tułowia wykonanego z sukna (filcu) oraz głowy wykonanej z ... górnej części dzioba dzikiej gęsi. Dlaczego i skąd takie materiały na dalekiej północy, w tundrze? Sukno od pokoleń było przez Nieńców "importowane" (poprzez wymianę handlową) od komiackich i rosyjskich kupców docierających daleko na północ rzekami (m.in. Peczorą) i do pewnego stopnia stało się obowiązkowym elementem zdobiącym nienieckie panice (kobiece futra, np. 24211/MEK https://etnomuzeum.eu/syberia/kolekcja/okrycie-wierzchnie-futrzane-rozpinane) oraz pimy (buty z wysokimi cholewami, np. 19167/MEK https://etnomuzeum.eu/syberia/kolekcja/buty-3). Natomiast dzioby dzikich gęsi były łatwo dostępnym materiałem pozyskiwanym z upolowanych gęsi, których rokroczna, jesienna wędrówka na północ pokrywała się z sezonem polowań. Dzieci (dziewczynki) wykorzystywały więc do wyrobu laleczek uko to, co pozostawało ich matkom po szyciu i reparacji strojów oraz ojcom po sezonie polowań.
Współcześnie, laleczki uko stały się wyrobem rękodzielniczym wykonywanym przez nienieckie mastierice, jak po rosyjsku określa się kobiety trudniące się wyrobem sztuki i rzemiosła ludowego. Paradoksem jest to, że obecnie starsze kobiety skupione w lokalnych domach kultury i spółdzielniach, uczą młode pokolenia wyrobu lalek, które wykonywane były niegdyś przez dzieci. Uko stały się dziś popularną pamiątką, przedmiotem wręczanym jako upominek a poniekąd także jednym z symboli nienieckiej kultury.
Oprócz roli laleczek uko dla tradycyjnej społeczności nienieckiej, równie interesujące są materiały, z których były wykonywane. Zasadniczo, każda uko składa się z dwóch części: korpusu/tułowia wykonanego z sukna (filcu) oraz głowy wykonanej z ... górnej części dzioba dzikiej gęsi. Dlaczego i skąd takie materiały na dalekiej północy, w tundrze? Sukno od pokoleń było przez Nieńców "importowane" (poprzez wymianę handlową) od komiackich i rosyjskich kupców docierających daleko na północ rzekami (m.in. Peczorą) i do pewnego stopnia stało się obowiązkowym elementem zdobiącym nienieckie panice (kobiece futra, np. 24211/MEK https://etnomuzeum.eu/syberia/kolekcja/okrycie-wierzchnie-futrzane-rozpinane) oraz pimy (buty z wysokimi cholewami, np. 19167/MEK https://etnomuzeum.eu/syberia/kolekcja/buty-3). Natomiast dzioby dzikich gęsi były łatwo dostępnym materiałem pozyskiwanym z upolowanych gęsi, których rokroczna, jesienna wędrówka na północ pokrywała się z sezonem polowań. Dzieci (dziewczynki) wykorzystywały więc do wyrobu laleczek uko to, co pozostawało ich matkom po szyciu i reparacji strojów oraz ojcom po sezonie polowań.
Współcześnie, laleczki uko stały się wyrobem rękodzielniczym wykonywanym przez nienieckie mastierice, jak po rosyjsku określa się kobiety trudniące się wyrobem sztuki i rzemiosła ludowego. Paradoksem jest to, że obecnie starsze kobiety skupione w lokalnych domach kultury i spółdzielniach, uczą młode pokolenia wyrobu lalek, które wykonywane były niegdyś przez dzieci. Uko stały się dziś popularną pamiątką, przedmiotem wręczanym jako upominek a poniekąd także jednym z symboli nienieckiej kultury.
Obiekt pozyskany w miejscowości Oma, w 2017 roku, w trakcie badań terenowych prowadzonych w ramach projektu badawczego Antropologiczna reinterpretacja kolekcji syberyjskiej ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie, pochodzącej od polskich badaczy Syberii XIX wieku, realizowanego przez MEK w oparciu o grant Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (NPRH).
