Autor opisu: Natalia A. Tatarenkowa
Kierownik Oddziału Ochrony Dziedzictwa Historycznego i Kulturowego, Państwowego Rezerwatu Biosfery „Komandorski” im. S.W. Marakowa
Opis przedmiotu
Wymiary: średnica korpusu 50-53 cm (zdeformowana). Średnia szerokość korpusu - 1,1 cm; szerokość w miejscu, gdzie końce zachodzą na siebie - 1,8 cm; wysokość - 4 cm, długość ramienia 30 cm.
Materiał: drewno („sosna kanadyjska” Picea glauca); skręcone pasma jelitowe (z jelit fok, prawdopodobnie koticzaka niedźwiedziowatego).
Bęben ma więcej niż 50 cm średnicy (obręcz jest zdeformowana przez nierówne napięcie paska). Obudowa wykonana jest z sosny kanadyjskiej i składa się z dwóch części: wąskiej łukowatej szyny i przymocowanego uchwytu k'ag'nah. (К'аг'нах' (aleuckie) – tłumaczy się jako szkielet, ramę. W ten sposób określa się też podbierak na ryby tzw. cziricze).
K'ag'nah był zwykle wykonany z korzeni i odziomków dryfujących w morzu pni drzew (na Wyspach Komandorskich drzewa nie występują). Łączono uchwyt z resztą nakładając skośnie warstwy nici z jelit, mocno obwiązane na około z zewnątrz. Szczegóły konstrukcji pasują do siebie bardzo dokładnie, dzięki czemu obręcz jest solidna. Wzdłuż całej ściany bocznej korpusu wykonany jest szeroki rowek, w który wchodzi sznur mocujący pasek bębna. Rowek jest ukryty pod uzwojeniem. Sznury zewnętrznego uzwojenia i mocowanie do rączki wykonane są ze skręconych pasm jelitowych.
Obiekt przypomina bęben Aleutów z Wysp Lisich, odnotowany przez V. Jochelsona w 1910 r. na Wyspie Umnak.
Czas i miejsce zebrania kolekcji
Pomiędzy 1879 a 1883 r., Wyspy Komandorskie, Benedykt Dybowski.
Bęben został wyposażony także w „szal” (patrz: nr.19171 MEK i rytualną skórzaną czapkę („zagłówek kota Aleuta, z pióropuszem z włókien roślinnych; używany podczas gier) – obiekt zagubiony.
Pałka perkusyjna choć powinna być przymocowane do bębna nie istnieje w kolekcji.
Przeznaczenie/ użytkowanie przedmiotu.
Dla komandorskich Aleutów, podobnie jak ich amerykańskich pobratymców, pieśni, tańce i „przedstawienia” były ważnym elementem kultury. Innocenty z Alaski (1797 – 1879, misjonarz prawosławny pracujący na Aleutach i Alasce) nazwał je prostymi lub prywatnymi „zabawami”. Większość utworów świątecznych to pieśni, tańce i pantomima. Na Wyspach Komandorskich tańce połączone z pantomimą obywały się przy akompaniamencie bębna „czajach (чайах) właśnie. Bębniarze komponowali piosenkę i przygotowali tancerzy z wyprzedzeniem. Gdy zgromadzono całą populację wyspy, „muzycy zaczęli bić na bębnach, tancerze, w zależności od fabuły, poprzez ruch nóg, ramion, mimikę przedstawiali przerażenie, żal, szalejące morze, łódź złapana przez burzę, zranione zwierzę itd."
Przedmioty z kolekcji B. Dybowskiego oryginalnie prezentowane w komplecie: bęben-szal-czapka były prawdopodobnie używane w święcie Radości K’ag’anagah'.
К'аг'анаĝах' – Święto/taniec Radości. Tak Innocenty z Alaski opisał jego przebieg na Wyspach Lisich: "Kiedy zgromadzili się goście, posadzono ich wszystkich razem, z jednej strony stały bębny, gospodarze – mężczyźni, siedzieli po drugiej stronie, naprzeciwko gości, <...> a kobiety i dzieci posadzono po obu stronach bębnów. Kiedy goście i gospodarze usiedli, chłopcy przynieśli bębny z pałkami, którymi uderzyli w bęben, i położyli je na podłodze przed gospodarzami. Gospodarze zaczęli grać na bębnach <...> i śpiewali tak wyraźnie, jak to możliwe, to znaczy głośniej, do rytmu. <...> Pod koniec trzeciej piosenki gospodarze przekazywali bęben gościom, przez tych samych chłopców, którzy je przynieśli. Potem goście, uderzając w bęben, zaczynali swoje piosenki. <...> Podczas piosenek każdy, kto chciał, mógł wyjść na scenę i tańczyć, kucać i skakać w rytm bębnów, bez kolejki".
Komandorski К'аг'анаĝах' opisała także rodowita mieszkanka Wyspy Miedzianej J. S. Ladygina (1888-1976). Jako mała dziewczynka, widziała, ubranych w tradycyjne kostiumy mieszkańców, wykonujących „taniec radości”: Kobieta trzyma w rękach „szal” z lwa morskiego, ozdobiony na końcach; trzyma go na ramionach, a następnie tańcząc z mężczyzną, kładzie „szal” na podłodze i wiruje wokół niego. Wtedy zaczynają grać na Aleuckich bałałajkach, uderzają w bęben – i tańczą, tupią…”. Wg W. N. Nilowa, w opisie można rozpoznać rytualny taniec swatów Silitich (Силитих), jako element „tańca radości” К'аг'анадах'. Obecnie ten taniec czasami nazywany jest „Hi hi, ha ha”.
W przeszłości bęben był jednym z atrybutów szamanów, ale nie ma dowodów na to, że szamański bęben różnił się od zwykłych bębnów. W XIX wieku szamanizm pod postacią „zwartej” religii był nieobecny na Wyspach Komandorskich. Wszyscy „przyjezdni” Aleuci, zostali wcześniej ochrzczeni w wierze prawosławnej (Aleuci, którzy przybyli z Wyspy Attu na początku lat 20. XIX wieku, najprawdopodobniej otrzymali katechezę od świeckich. Aleucki kapłan Jakub Netsvetov przyjął święcenia kapłańskie w 1830 r.)
Wykonanie przedmiotu
Autor nieznany.
Lokalna nazwa przedmiotu
Czajach (чайах'), tym słowem Aleuci z Wysp Komandorskich nazywali nie tylko bęben, ale także inne instrumenty muzyczne: akordeony, fujarki itp.
Ramy czasowe użytkowania przedmiotu
Okręgowy lekarz B. Dybowski, przebywając na Wyspach Komandorskich w 1879, 1882 i 1883 r., był świadkiem użytkowania bębna (nie mieli wtedy innych tradycyjnych instrumentów). W tym samym czasie z powodzeniem grali już na fisharmonii, katarynce i harmonijce, z przyjemnością tańczyli nowoczesne tańce europejskie. W 1880 r. bęben zaczął wychodzić z użycia i był głównie używany na Wyspie Miedzianej. Przedmioty istniały przynajmniej do połowy lat 90. XIX w.
Podobne przedmioty w kolekcjach innych muzeów
1. Smithsonian National Museum of Natural History, Waszyngton, USA: Museum number E 73020-0, Accession number 012161 lub 013728; kolekcja Leonharda Hess Stejnegera; zebrana w latach 1882-188, Wyspy Komandorskie. Bęben jest podpisany jako Cha-yakh, pałka do bębna – tum-ga-shikh. Opis katalogowy:Of the Unungan family. Shell an oval hoop with joints overlapping and nailed; handle notched to fit over the joint; head, the bladder of a fur seal stretched over the hoop and held in the groove on the outside of the hoop by a line. A sinew cord is passed four times across the hoop, acting as a snare. Shell, an oval hoop, the joint lapped and nailed. The handle is notched to fit over the joint and nailed with two wire nails. The head is made from the bladder of a fur seal. It is stretched over the hoop and held in the groove on the outsifde of the hoop by a line. A sinew cord is passed four times across the hoop, acting as a snare.
2. Chabarowskie muzeum regionalne im. M. I. Grodiekowa, Chabarowsk, Rosja: ХКМ КП 2794 – bęben wykonany przez Aleutę z wyspy Attka Leontija Golodowa (Леонтия Голодова), który przeprowadził się na Wyspę Miedzianą w 1872 r. Jest to bęben mniejszego rozmiaru. Prawdopodobnie był wykonany 10 lat później, nie wykluczone jednak, że był zrobiony zgodnie z tradycją Aleutów z Wysp Bliskich (ang. Near Islands), która różni się od tradycji wschodnich Aleutów.
Źródła i literatura, wykorzystane przy opisie przedmiotu
Bergsland K. Aleut Dictionary. – Fairbanks, Alaska: Alaska Native Language Center & University of Alaska Fairbanks, 1994. – 755 p.
Black L.T. Aleut Art. – Anchorage: Aleutian / Pribilof Association, 2003 (Copyright 1982). – 208 p.
Dybоwski B.J. Katalog wystawy etnograficzej Kamczatki i wysp Komandorskich (Zbiory Dr. Benedykta Dybowskiego). – Lwow: I. Związkowa drukarnia, 1885. – 20 s.
Dybоwski B.J. Wyspy Komandorskie. – Lwow: Z I. Związkowе́j drukarni we Lwowie, 1885. 104 s.
Бондарева Н.А. Семь недель на Командорах. – Петропавловск-Камчатский: Дальневосточное книжное изд-во, 1966. – 52 с.
Вениаминов И. Записки об островах Уналашкинского отдела. Ч. II. – СПб.: Императорская Российская Академия, 1840. – 409 с.
Кулагин К.В. Алеуты // Экономическая жизнь Дальнего Востока. № 6-7. – Хабаровск: Далькрайисполком, 1927. – С. 190-201.
Люди рассвета: Каталог коллекций народов Крайнего Северо-Востока из собрания Хабаровского краевого музея им. Н.И. Гродекова / Сост. М.В. Осипова. – Хабаровск: АО «Хабаровская краевая типография», 2017. – 360 с.
Нилов В.Н. Народное хореографическое искусство Командорских алеутов. – М.: МГУКИ, 1999. – 185 с.
Сокровища Кунсткамеры. Алеуты: какими их увидел В. Иохельсон / Сост. С.А. Корсун, Н.Ч. Таксами, Н.В. Ушаков. – СПб.: МАЭ РАН, 2001. – 100 с.
Татаренкова Н.А. Бубны командорских алеутов // IX Гродековские чтения. – Хабаровск: КГБНУК «ХКМ им. Н.И. Гродекова», 2018. – В печати.
Smithsonian National Museum of Natural History. Search the Department of Anthropology Collections http://collections.si.edu/search/detail/edanmdm:nmnhanthropology_8476762?q=Dr.+Leonhard+H.+Stejneger&record=33&hlterm=Dr.%2BLeonhard%2BH.%2BStejneger
Oryginalna membrana uległa zniszczeniu (ubytki objęły około 30 – 40 procent jej powierzchni, reszta zachowała się w postaci pomiętego płata, który po ściągnięciu i zakonserwowaniu, przechowywany jest osobno). Na zachowanych resztkach membrany brak jakichkolwiek śladów zdobień. Do obręczy dowiązany jest rzemień pleciony ze ścięgien. Bęben prezentuje typ rodzinnego bębna obrzędowego, popularnego wśród ludów paleoazjatyckich Kamczatki i Czukotki a także Wysp Aleuckich i Komandorskich. Bęben był akcesorium powiązanym z tzw. szamanizmem rodzinnym, mógł on znajdować się w posiadaniu prawie każdej rodziny. Inaczej niż bęben szamański charakterystyczny dla ludów syberyjskich, np. Ewenków i Buriatów, membrana bębna nie była dekorowana malunkiem.
Obiekt posiada membranę z pergaminu (rekonstrukcja w MEK)
Kolekcja syberyjska Benedykta Dybowskiego, zgromadzona w latach 1879 – 1883.
Na karcie magazynowej zapisany dawny nr inw: Muzeum Techniczno - Przemysłowego (MTP) 13868 XVII A 96 wraz z informacją, że obiekt pochodzi z 1866 roku (?). Przekaz z MNK do MEK w 1963 roku.
Podczas wizyty studyjnej w Muzeum Krajowym w Pietropawłowsku Kamczackim natrafiono na obiekt, który może stanowić analogię do zaginionej „czapki” świątecznej Aleutów a stanowiącej niegdyś komplet z „szalem” i „bębnem”. Jest to także czapka „świąteczna” ozdobna, także pochodząca z Wysp Komandorskich.
Nie wiemy czy przedmiot skolekcjonowany przez B. Dybowskiego wyglądał tak samo. Sam Dybowski pozostawił zaledwie lakoniczny jego opis: „Aleuckie ubranie na głowę, ze skór kota morskiego, z kitą z włókien roślinnych; używane do widowisk”. Z całą pewnością jednak czapka z „Pietropawłowska” może dać nam wyobrażenie o zaginionej czapce z „Krakowa.” Tym samym uzupełniając świąteczny strój używany do występów. Co ciekawe w Pietropawłowsku nie zachował się ani bęben ani szal
