Benedykt Dybowski (12.05.1833–31.01.1930), biolog-zoolog, limnolog, lekarz, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, pisarz i działacz społeczny. W 1863 roku brał czynny udział w Powstaniu Styczniowym. W 1864 roku skazany na karę śmierci zamienioną następnie na 12 letnie zesłanie do Daurii (Kraju Zabajkalskiego). Badacz fauny Bajkału i Dalekiego Wschodu. W latach 1879–1883 przebywał ponownie na dalekim wschodzie Syberii, na Kamczatce i Wyspach Komandorskich, gdzie pełnił funkcję lekarza na rosyjskim kontrakcie rządowym. Podczas drugiego pobytu zgromadził bezcenną kolekcję przyrodniczą i etnograficzną.
Benedykt Dybowski, obok Wacława Sieroszewskiego i Bronisława Piłsudskiego, jest niewątpliwie jedną z najbardziej znanych i rozpoznawalnych postaci pośród polskich zesłańców, eksploratorów i badaczy terenów Syberii i Dalekiego Wschodu. Fakt ten potwierdzają liczne publikacje biograficzne poświęcone jego życiu i działalności naukowej (część z nich przytoczona jest w literaturze, poniżej). Pomimo, iż znaczna część dorobku naukowego i publicystycznego Benedykta Dybowskiego związana jest z tematyką syberyjską, jego kolekcja etnograficzna traktowana jest zaledwie wzmiankowo i ilustracyjnie. Warto podkreślić, że te unikatowe zbiory znajdują się dziś w kolekcji pozaeuropejskiej Muzeum Etnograficznego w Krakowie (niewielka część prezentująca głównie sztukę i rzemiosło artystyczne także w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie).
Kolekcja etnograficzna, podobnie jak znacznie lepiej znana i opisana kolekcja przyrodnicza (znajdująca się w Muzeum i Instytucie Zoologii PAN (MiIZ PAN) w Warszawie oraz w zbiorach Instytutu Zoologii Uniwersytetu Lwowskiego - Muzeum Zoologiczne im. Benedykta Dybowskiego), jest wynikiem kilkukrotnego i długotrwałego pobytu polskiego badacza na terenach Zabajkala (Daurii), obszarach położonych nad Amurem, w obecnym Kraju Chabarowskim, na Wyspach Kurylskich, Sachalinie, a przede wszystkim, na Kamczatce i Wyspach Komandorskich. Aby lepiej poznać kontekst okoliczności i czasu, w jakich kolekcja ta powstawała, poniżej przygotowane zostało skrótowe kalendarium obejmujące tylko okresy, w których Benedykt Dybowski przebywał na Syberii i Dalekim Wschodzie.
Kalendarium pobytów Benedykta Dybowskiego na terenach Syberii i Dalekiego Wschodu.
POBYT NR 1: ZESŁANIE W DAURII (ZABAJKALU), lata 1864 -1876
1865 – 1868 – pobyt w Siwakowej i Darasuniu (Góry Jabłonne), następnie w Kułtuku nad Bajkałem. W tym czasie, jak i w latach późniejszych, pomiędzy udziałem w wyprawach naukowo-badawczych, Benedykt Dybowski prowadził systematyczne badania fauny jeziora Bajkał, studiował biologię zwierząt, opisywał nowe dla nauki gatunki. Jako zagorzały zwolennik i propagator darwinizmu starał się udowodnić i potwierdzić istnienie procesów ewolucyjnych zachodzących pod wpływem zmian środowiskowych i izolacji geograficznej.
1868 rok – Dybowski wyrusza z wyprawą kierowaną przez gen. Skałkowa, rzekami Amur, Ussuri, do Kraju Nadmorskiego, również na tereny Chin, rzekami Gan i Derba (z tego okresu i z tej wyprawy pochodzi pewna ilość upolowanych i wypreparowanych (wypchanych) ssaków znajdujących się obecnie w zbiorach MiIZ PAN w W-wie)
1871 rok - wraz z Wiktorem Godlewskim i Aleksandrem Czekanowskim prowadzi badania na terenach nad jeziorem Chubsuguł (w obecnej Mongolii)
1872 rok – Dybowski wyrusza wraz z Wiktorem Godlewskim i Michałem Jankowskim, na własnoręcznie skleconej łodzi na drugą, dłuższą wyprawę; płynie rzekami Arguń, Amur i Ussuri (ponownie) aż do Morza Mandżurskiego, przechodząc niektóre odcinki pieszo; na przełomie roku 1873/74 osadza się w okolicach Władywostoku, w wybudowanej wspólnymi siłami lepiance (ziemiance?) na niemal rok. Większość czasu poświęca na penetrację okolic w zatoce Striełok i na wyspie Askold (na Morzu Japońskim). Z tych okolic wyprawia się także nad Ussuri i odkrywa oraz opisuje nowy gatunek jelenia (tzw. Jeleń Dybowskiego). Ponadto, gromadzi materiał do badań antropologicznych, w tym czaszki Koreańczyków i Japończyków (obiekty te znajdują się obecnie w Zakładzie Antropologii IZ UJ)
1875 rok – powraca nad Bajkał
1876 rok – przez Irkuck, Moskwę i Petersburg wraca do Warszawy (w 1877 i 1878 roku pozostaje w Warszawie, przygotowując się do wyjazdu na Kamczatkę)
POBYT NR 2: PRACA W CHARAKTERZE LEKARZA NA RZĄDOWYM KONTRAKCIE OBEJMUJACYM OBSZAR KAMCZATKI I WYSP KOMANDORSKICH, lata 1879 -1883
1879 rok – w styczniu Dybowski wyrusza z Petersburga, by przez Moskwę, Kazań, Tomsk dotrzeć w lutym do Irkucka i Nerczyńska, zatrzymując się na kilka miesięcy w okolicy znanej mu z pobytu na zesłaniu, prowadząc badania i pozyskując obiekty przyrodnicze, które odsyła do Warszawy
1879 rok - w kwietniu tego roku wyrusza z Zabajka, docierając w maju nad jezioro Khanka i do Władywostoku, skąd drogą morską przez Sachalin dociera w dniu 05 lipca do Pietropawłowska na Kamczatce
1879 – 1883 – 4-letni pobyt na Kamczatce, obejmujący także kilkukrotne wizyty i projekty prowadzone na sąsiednich Wyspach Komandorskich (wyspie Beringa i Miedzianej) oraz kilkumiesięczne podróże (wraz z towarzyszącym mu Janem Kalinowskim) na północ półwyspu
1881 – od lipca do początków października odbywa swą pierwszą (letnią) podróż po półwyspie
1882 – w lutym rozpoczyna trwającą dwa miesiące drugą, zimową podróż po półwyspie, podczas której Dybowski wraz z Kalinowskim – współpracując z Ewenami, pasterzami reniferów – pozyskuje stado reniferów celem introdukcji tego gatunku na pobliskie Wyspy Komandorskie
1883 rok – otrzymuje ofertę objęcia stanowiska na Uniwersytecie Lwowskim, w Instytucie Zoologii i po kilkumiesięcznym powrocie drogą morską przez Japonię, Koreę, Malezję, Ceylon (Sri Lankę), Kanał Sueski, Włochy dociera do Lwowa w styczniu 1884 roku
POBYT NR 3: PRÓBA PONOWNEGO ZESŁANIA NA SYBERIĘ W 1914 ROKU
1914 rok – w roku wybuchu I Wojny Światowej, w 1914 roku Benedykt Dybowski przebywał w majątku swojej siostry na Białorusi, w pobliżu Nowogródka. Tam został aresztowany przez Rosjan i jako obywatel Austro-Węgier, internowany i odesłany do Irkucka. Jednak, administracja Irkucka nie zezwoliła na jego osiedlenie się w mieście i wysłała go do innego miejsca zamieszkania w rejonie Jakucka. Dybowski, wówczas już w podeszłym wieku, został uratowany od drugiego zesłania tylko dzięki wstawiennictwu wybitnych rosyjskich uczonych z Akademii Nauk oraz Towarzystwa Geograficznego. Wkrótce uzyskał pozwolenie na powrót do Lwowa, wówczas już zajętego przez wojska austriackie (1915 rok), ale jego dom we Lwowie, w którym mieszkał, został dosłownie „przewrócony do góry nogami”, splądrowany i obrabowany. W okresie nieobecności Dybowskiego we Lwowie, zaginęło wiele z cennych materiałów zebranych w czasie pobytu na Kamczatce oraz - najprawdopodobniej - część rękopisów.
Kolekcja etnograficzna Benedykta Dybowskiego. Krótki rys historyczny.
Licząca obecnie 135 obiektów zróżnicowana i unikatowa kolekcja syberyjska Benedykta Dybowskiego znajdująca się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, jest obecnie największym i najcenniejszym, etnograficznym zbiorem w polskich zasobach muzealnych. Historia tej kolekcji (na którą pierwotnie składało się znacznie więcej obiektów nie tylko o charakterze etnograficznym) sięga 1884 roku kiedy to po raz pierwszy została zaprezentowana na ziemiach polskich. Warszawski "Tygodnik Ilustrowany" tak opisywał range tego wydarzenia: Warszawa, której przede wszystkiem zbiory swoje pokazał, jest pierwszem w Europie miastem, mającem sposobność dokładnego zaznajomienia się z krainą tak odległą i tak mało dotąd znaną wykształconemu ogółowi (TI, rok 1884, nr 55 i dalsze).
Następnie, kolekcja była w roku 1885 prezentowana na wystawie we Lwowie a po niej, większość obiektów trafiła do zbiorów krakowskiego Muzeum Techniczno-Przemysłowego, powstałego w 1868 roku z inicjatywy dra Adriana Baranieckiego. Tam też została zinwentaryzowana i opisana, a część ze sporządzonych wówczas "metek", zachowała się przy obiektach do dnia dzisiejszego. Począwszy od 1913 roku, obiekty z kolekcji Dybowskiego były przekazywane do MEK, wpierw bezpośrednio z MTP, a następnie, po likwidacji tegoż muzeum w 1950 roku, sukcesywnie, etapami z Muzeum Narodowego w Krakowie (które to muzeum przejęło zbiory po MTP). Warto wspomnieć, że w zbiorach MNK pozostaje do dziś dnia niewielka część tego zbioru, w tym unikatowe figurki wykonane z kości oraz wyroby plecionkarskie z Kamczatki i Wysp Komandorskich.
Literatura/źródła:
Benedykt Dybowski Wyspy Komandorskie, Lwów 1885
Benedykt Dybowski Próba pomyślna przesiedlenia renów z Kamczatki na wyspę Behringa morza Kamczackiego, Pamiętnik Fizjograficzny, tom XXV, 1915
Benedykt Dybowski O Syberyi i Kamczatce. Podróż z Warszawy na Kamczatkę (część 1), Warszawa-Kraków, 1912
Benedykt Dybowski Pamiętnik Dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930
Gabriel Brzęk Benedykt Dybowski, 1981
Maria Dybowska Kamczatka i jej ludy autochtoniczne w kolekcji Benedykt Dybowskiego, Warszawa 2003
Bogdan Dyakowski Badacz Dalekiej Północy (Benedykt Dybowski), Poznań, 1931
Włodzimierz Kulmatycki O życiu i działalności ś.p. prof. Benedykta Dybowskiego, w: Czasopismo Przyrodnicze, zeszyt II-IV, 1930 rok, Łódź
Polski Słownik Biograficzny (PSB)
Andrzej Trepka Benedykt Dybowski, 1979
http://www.miiz.waw.pl/pl/muzeum/wystawy-i-edukacja-muzeum/wystawy.html?id=436
http://zoomus.lviv.ua/en/dybovsky/
http://www.kamchatsky-krai.ru/lichnosti/biografii/dybovsky.htm
