Karol Wójciak (1892-1969) zaliczany jest do grona najoryginalniejszych rzeźbiarzy, którego prace posiadamy w zbiorach MEK. To rzeźby obok których nikt nie przechodzi obojętnie. Ich siła wyrazu, która odpycha albo nakazuje by przyjrzeć się im dokładnie, bierze się z niezwykle surowej i doskonale pierwotnej formy. Odczytanie figur staje się pełniejsze, gdy poznajemy kontekst, z którego pochodzą: od innego, „osobnego” mieszkańca jednej z orawskich wsi, który na przekór wszelkim ograniczeniom wytrwał w byciu artystą.
Wójciak urodził się w Lipnicy Wielkiej na Orawie i tam spędził całe życie. Był pastuchem i posługiwaczem, mieszkał kątem u gospodarzy, u których najmował się do pracy. Sąsiedzi wołali na niego "Heródek". Miał problemy z porozumiewaniem się, bełkotał, był nieśmiały, jednak zachęcony, stawał się gawędziarzem i muzykantem. Śpiew i gra na skrzypcach własnej roboty, były dla niego okazją do popisania się. Wpraszał się na wszystkie chrzciny i wesela, a zabawne muzykowanie nagradzano wódką i jedzeniem.
Pierwsze rzeźby, przypominające zwierzęta, wykonywał z korzeni o fantazyjnych kształtach. Później używał grubych świerkowych klocków i kawałków gontowych klepek. Był bardzo pobożny i starał się dać temu wyraz, wykonując całe serie figur ukazujących Matkę Boską, Chrystusa, anioły, postaci duchownych i świętych patronów. Nigdy nie rzeźbił w niedzielę przeznaczając ten czas na wytrwałe uczeniem się na pamięć fragmentów Pisma Świętego. Prymitywne niby-rzeźby w kształcie słupków z zamarkowanymi twarzami o dużych oczach, z doklejonymi rękami lub skrzydłami, malowane paroma podstawowymi kolorami, gromadził w szopie, w której mieszkał. W pogodne dni, albo kiedy spodziewał się gości, ustawiał je w obejściu, na łące lub kamieniach w potoku. Wierzył, że oglądanie ich zachęci ludzi do pobożnego i godnego życia.
Uznanie dla sztuki rzeźbiarskiej „Heródka” przyszło dopiero w latach 60. kiedy zastał odkryty przez muzealników z Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, a następnie spopularyzowany w artykule Jana Bujaka w tygodniku "Przekrój". Wśród mieszkańców Lipnicy zdziwienie budziło to, że – ich zdaniem - brzydkie, pokraczne „gnotki”, niewiele różniące się od polan do palenia w piecu, cieszą się zainteresowaniem przyjezdnych z Rabki, Zakopanego, Krakowa, Warszawy. Jeszcze większe zdziwienie wywoływał fakt, że „Heródek” sprzedawał swoje rzeźby kolekcjonerom i muzeom.
Obecnie zauważyć można nową falę zainteresowania sztuką Karola Wójciaka. W 2012 roku powstał spektakl teatralny Nieudany krewniak według scenariusza Mai Spychaj-Kubackiej, zagrany przez aktorów-amatorów z Krakowa, natomiast w 2017 roku kolejny pod tytułem Nasz Heródek lipnicki - posiad teatralny, zagrany przez aktorów-amatorów z Orawy. Obydwa spektakle prezentowane był w Lipnicy Wielkiej i w Krakowie. Z Nieudanym krewniakiem aktorzy wystąpili w Teatrze Groteska oraz w Szpitalu Specjalistycznym im. dr. Józefa Babińskiego w ramach festiwalu „Sami z siebie”, a także na festiwalu „X Fanaberie Teatralne” w Wałbrzychu. Spektakl Nasz Heródek lipnicki... będzie ponownie prezentowany w Krakowie w październiku 2018 roku w ramach konferencji „Zapełniona pustka”.
W 2014 roku w 45. rocznicę śmierci artysty w lipnickim kościele parafialnym przed ołtarzem miała miejsce uroczysta prezentacja „gnotków” przywiezionych specjalnie na jeden dzień z Rabki, Zakopanego i Krakowa. Prawie 50 lat od śmierci rzeźbiarza spełniło się jego marzenie, rzeźby trafiły do kościoła, były tam, gdzie modlący się ludzie. Wśród uczestników tamtego spotkania pojawił się pomysł założenia strony internetowej, dzięki której wiedza o życiu i twórczości Wójciaka trafi do szerszego grona odbiorców. Tak też się stało. Dzięki zaangażowaniu Stowarzyszenia STOG w 2016 roku powstała strona www.herodek.pl, która pełni funkcję wirtualnej galerii, prezentującej odnalezione „gnotki”, rozproszone w kilku zbiorach muzealnych i kolekcjach prywatnych.
Wybrana literatura i netografia:
Bujak Jan, Herodek z Lipnicy Wielkiej, „Przekrój”, nr 1154, 1967 r., s. 5-6.
Darowski Jerzy, Heródek, „Polska Sztuka Ludowa”, 1968, nr 1-2, s. 80-82.
Kantor Ryszard, Karol Wójciak-Herodek. Kilka uwag o recepcji jego twórczości w rodzinnej wsi, ZNUJ Prace Etnograficzne, z. 11, red. J. Klimaszewska, Warszawa-Kraków 1978, s. 63-75.
Kłobuszowska Bożena, Karol Wójciak-Heródek. Portret ludowego artysty, „Polska Sztuka Ludowa”, 1972, nr 4, s. 207-214.
Pilchowa Jadwiga, Rzeźbiarz Heródek w oczach odkrywców i znawców oraz przyjaciół, „Rocznik Babiogórski”, 2000, t. 2, s. 177-184.
Spychaj-Kubacka Maja, Nasz Heródek lipnicki... O projekcie. O spektaklu, http://herodek.pl/2018/08/17/nasz-herodek-lipnicki-posiad-teatralny [aktualne na dzień 25.09.18].
