Zamek do komory-wyżki w domu Hosaniaków w Podszkle (pow. Nowy Targ). Ofiarowany Muzeum w 1925 roku przez dr Jerzego Dobrzyckiego (1900-1972), od 1924 pracownika Muzeum Etnograficznego w Krakowie, a w latach 1946-1964 dyrektora Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.
Zamek typu kłodowego (tzw. „ślepy”) składa się z prostopadłościennego klocka (kłody), przykrytego ruchomą deską oraz zasuwy i klucza. Całość łączą dwa kołki wkładane w dwa okrągłe otwory na końcach kłody. Zamek można było mocować od zewnątrz albo od wewnątrz. Kłoda ukrywa mechanizm zamka (stąd nazwa: „ślepy”, w przeciwieństwie do zamków „patrzących”).
Wycięty w kłodzie głęboki otwór mieści cztery płaskie ruchome deseczki (kliny) z okrągłymi otworami w środku. Kliny umieszczone są w wąskich szczelinach, którymi przesuwane są w kierunku zasuwy i z powrotem. Głębokość zasuwy reguluje wystająca z zewnątrz profilowana rękojeść – klamka. Powyżej klamki jest otwór na klucz – tu drewniany, z czterema prostokątnymi zębami. Ruch kluczem w prawo, powoduje podniesienie się klinów, czyli uruchomienie zasuwy. Sekret otwierania tego zamka polega na tym, że trzeba wiedzieć, jak głęboko włożyć klucz.
Zamek musiał być solidnie wykonany, a klucz bezpiecznie przechowywany (najczęściej w skrzyni), bowiem w komorze- wyżce, tradycyjnie przechowywano zapasy wędzonego mięsa i słoniny, czasem także szczególnie cenną przędzę oraz narzędzia tkackie. Niektóre drzwi do wyżki miały drogie zamki kowalskiej roboty. Do wyżki wchodziło się albo po drabinie umieszczonej w sieni budynku a prowadząca do dodatkowych drzwi w ściance, w przestrzeni strychowej albo przez zewnętrzną galerię, do której przystawiano drabinę. Frontową ściana komory osłonięta była głębokim okapem dachu, wysuniętym przed ścianę licową budynku.
Prezentowany obiekt to prawdopodobnie jeden z niewielu zamków do komory znajdującej się nad izbą mieszkalną góralskiej chałupy na Orawie, gdzie ten typ budownictwa był najbardziej znany. Dzisiaj możemy zobaczyć chatę z wyżką jedynie w Orawskim Parku Etnograficznym w Zubrzycy Górnej.
Opracował Piotr Worytkiewicz.
Bibliografia:
Marek Grabski, Tradycyjne budownictwo ludowe, (w:) Kultura ludowa górali orawskich, Kraków 2011.
Krzysztof Ruszel, Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004.
Antoni Stankiewicz, Zasuwy kłodowe („ślepe”) albo utajone w kunach, (w:) Zamki drewniane przy drzwiach, Kraków 1927.Zamki drewniane w okolicach Częstochowy [ przed 1939].
