Najbardziej charakterystyczną i wyróżniającą się indonezyjską bronią białą, rozpoznawalną na całym świecie jest kris, czyli sztylet obosieczny o prostym lub falistym ostrzu. Kris to jednocześnie broń i przedmiot kultowy, któremu składa się ofiary i oddaje cześć. Według wierzeń wyposażony jest w magiczną moc, która zawarta jest przede wszystkim w głowni, ale także w rękojeści, która może mieć kształt ducha opiekuńczego sztyletu.
Kształt ostrza wyraża wywodzącego się z mitologii indyjskiej stwora, naga, wyglądem przypominającego węża. Forma falista uważana jest za cenniejszą, a jej wartość zależy od liczby fal, których może być od 3 do 31 oraz od długości, specjalnie mierzonej miarą na „dwa palce”. Od określonych wymiarów bowiem zależy, czy ostrze jest doskonałe i czy przyniesie szczęście, czy też może sprowadzić zło.
Sztylet w obecnej formie pojawił się na Jawie już ok. XII –XIV wieku. Przy wykonywaniu klingi szczególnie ważną techniką zdobienia jest tzw. technika pamor, polegająca na łączeniu dwu gatunków żelaza, z których jeden, pochodzący wg wierzeń z meteorytów znajdowanych na Jawie zawiera sporą domieszkę niklu. Oba gatunki żelaza były w kuźni przekładane, skuwane, a następnie kilkakrotnie ponownie skręcane, rozżarzane i skuwane. Dopiero po wykuciu i ostudzeniu ostrze trawione było arszenikiem lub kwasem octowym, który, wytrawiając nikiel zawarty w „meteorytowym” żelazie, ujawniał dekoracyjny motyw, często bardzo skomplikowany, wymagający od wykonawcy doskonałych umiejętności i wiedzy. Również rękojeść pod wpływem obróbki stawała się swoistym dziełem sztuki, wykonana często z kosztownych materiałów jak kość słoniowa, metale szlachetne lub drewno, dodatkowo zdobionych kunsztownymi ornamentami. Wartość magiczna i złożona symbolika sztyletów są wartościami nadrzędnymi, które sprawiają, że kris traktowany jest osobowo.
W czasach królestw i księstw kris monarchy był symbolem państwa i spoczywał w świątyni, wydobywany tylko przy okazji wojny. Kris to również drogocenna wartość rodowa, przechodząca z ojca na syna i stąd pieczołowicie przechowywany jest w specjalnych pomieszczeniach, razem z innymi przedmiotami związanymi z kultem przodków. To jemu oddaje się cześć jako temu, który łączy właściciela z duchami przodków. Obecność krisów w domu przynosi domownikom szczęście, chroni przed oparzeniami i innymi nieszczęściami, a nawet ma łagodzić bóle porodowe. Oprócz magiczno-religijnego znaczenia kris zachował do dnia dzisiejszego znaczenie ceremonialne: pan młody zakłada go na ślub i nosi podczas wesela, a chłopiec podczas obrzezania. Kris może również zastąpić pana młodego podczas ślubu, gdy z ważnych przyczyn nie może on w nim uczestniczyć.
Także sposób noszenia tego sztyletu jest określony odpowiednimi przepisami: nosi się go z tyłu zatkniętego ukośnie za paskiem, z ostrzem skierowanym w stronę lewą. Istnieje wiele rodzajów krisów, z których każdy zawiera w sobie ogromną wielość elementów. Każdy nawet najdrobniejszy element tej broni posiada swoją odrębną nazwę i znaczenie, wszystkie jednak charakteryzują się niesymetryczną u nasady głownią, co pozwala zaliczyć je do jednej rodziny. Prezentowany kris posiada głownię (wilah) kształtu (dapur) falistego, składającą się z 9 fal (luk); nakładkę ganja, z ząbkowaniem grening przy dłuższym końcu. Na zgrubieniu gandik, zwanym twarzą krisa znajdują się charakterystyczne elementy: belalai gajah – trąba słonia oraz lambe gajah – usta słonia i broda jangot. Wzór pamor na głowni ma formę „chmurek” i linii. Rękojeść ukiran rzeźbiona w kości posiada kształt małpiatki lori - uważanej za ducha opiekuńczego krisa.
Charakterystyczną częścią krisa jest pochwa, składająca się z dwóch podstawowych elementów: górnej szerszej części łódkowatego kształtu zwanej wrangka i dolnej, podłużnej – gandar. Kształt łódkowatej wrangki wskazuje na ceremonialny bądź codzienny, nieoficjalny charakter. Pochwa prezentowanego krisa ma łódkowatą część kształtu odświętnego ladrang - z silnie wystającymi oraz wygiętymi łukowato końcami.
Obiekt z kolekcji krakowskiego uczonego zoologa, profesora Michała Siedleckiego (1873-1940 Sachsenhausen), który wzorem swojego poprzednika - botanika prof. Mariana Raciborskiego, przebywał na Jawie w słynnym ogrodzie botanicznym w Buitenzorgu (obecny Bogor) w l. 1907-1908 i podobnie zafascynowany kulturą jawajską przywiózł do kraju wiele obiektów tej kultury. W 1913 roku napisał też swoiste kompendium wiedzy o Jawie, zatytułowane Jawa. Przyroda i sztuka. Uwagi z podróży, gdzie opisuje również broń malajską. Okaz, obok innych przedmiotów z jego kolekcji, trafił do Muzeum jako dar w 1970 roku za pośrednictwem córki profesora - Ewy Siedleckiej-Kotulowej. W Muzeum znajduje się duża kolekcja broni jawajskiej oraz z innych wysp indonezyjskich, zebrana pod koniec XIX i w XX wieku. Oprócz kolekcji zebranej przez wspomnianych słynnych uczonych krakowskich, jest też zbiór broni pochodzącej z kolekcji Andrzeja Wawrzyniaka oraz innych.
Wybrana literatura:
Edward Frey. The Kris. Mystic Weapon of the Malay World. 2003. Oxford Univ. Press. 2003. G.J.F.J.Tammens. De Kris. Magic relic of old Indonesia. własne. G.J.F.J.Tammens. t.1-3. Donn F. Draeger. Weapons & Fighting Arts of Indonesia; Tuttle Publishing. 1992
Vanna Ghiringhelli. The Invincible Krises 2. 2007. USA 2007: Saviolo Publisher.
Michał Siedlecki. Jawa. Przyroda i sztuka. Uwagi z podróży; Kraków 1913 Eleonora Tenerowicz, Magiczne sztylety oraz inna broń malajska z kolekcji Mariana Raciborskiego i Michała siedleckiego w zbiorach krakowskiego Muzeum etnograficznego,[w:] Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego, cz. XIV; MNK i Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy, Kraków 2015
Kształt ostrza wyraża wywodzącego się z mitologii indyjskiej stwora, naga, wyglądem przypominającego węża. Forma falista uważana jest za cenniejszą, a jej wartość zależy od liczby fal, których może być od 3 do 31 oraz od długości, specjalnie mierzonej miarą na „dwa palce”. Od określonych wymiarów bowiem zależy, czy ostrze jest doskonałe i czy przyniesie szczęście, czy też może sprowadzić zło.
Sztylet w obecnej formie pojawił się na Jawie już ok. XII –XIV wieku. Przy wykonywaniu klingi szczególnie ważną techniką zdobienia jest tzw. technika pamor, polegająca na łączeniu dwu gatunków żelaza, z których jeden, pochodzący wg wierzeń z meteorytów znajdowanych na Jawie zawiera sporą domieszkę niklu. Oba gatunki żelaza były w kuźni przekładane, skuwane, a następnie kilkakrotnie ponownie skręcane, rozżarzane i skuwane. Dopiero po wykuciu i ostudzeniu ostrze trawione było arszenikiem lub kwasem octowym, który, wytrawiając nikiel zawarty w „meteorytowym” żelazie, ujawniał dekoracyjny motyw, często bardzo skomplikowany, wymagający od wykonawcy doskonałych umiejętności i wiedzy. Również rękojeść pod wpływem obróbki stawała się swoistym dziełem sztuki, wykonana często z kosztownych materiałów jak kość słoniowa, metale szlachetne lub drewno, dodatkowo zdobionych kunsztownymi ornamentami. Wartość magiczna i złożona symbolika sztyletów są wartościami nadrzędnymi, które sprawiają, że kris traktowany jest osobowo.
W czasach królestw i księstw kris monarchy był symbolem państwa i spoczywał w świątyni, wydobywany tylko przy okazji wojny. Kris to również drogocenna wartość rodowa, przechodząca z ojca na syna i stąd pieczołowicie przechowywany jest w specjalnych pomieszczeniach, razem z innymi przedmiotami związanymi z kultem przodków. To jemu oddaje się cześć jako temu, który łączy właściciela z duchami przodków. Obecność krisów w domu przynosi domownikom szczęście, chroni przed oparzeniami i innymi nieszczęściami, a nawet ma łagodzić bóle porodowe. Oprócz magiczno-religijnego znaczenia kris zachował do dnia dzisiejszego znaczenie ceremonialne: pan młody zakłada go na ślub i nosi podczas wesela, a chłopiec podczas obrzezania. Kris może również zastąpić pana młodego podczas ślubu, gdy z ważnych przyczyn nie może on w nim uczestniczyć.
Także sposób noszenia tego sztyletu jest określony odpowiednimi przepisami: nosi się go z tyłu zatkniętego ukośnie za paskiem, z ostrzem skierowanym w stronę lewą. Istnieje wiele rodzajów krisów, z których każdy zawiera w sobie ogromną wielość elementów. Każdy nawet najdrobniejszy element tej broni posiada swoją odrębną nazwę i znaczenie, wszystkie jednak charakteryzują się niesymetryczną u nasady głownią, co pozwala zaliczyć je do jednej rodziny. Prezentowany kris posiada głownię (wilah) kształtu (dapur) falistego, składającą się z 9 fal (luk); nakładkę ganja, z ząbkowaniem grening przy dłuższym końcu. Na zgrubieniu gandik, zwanym twarzą krisa znajdują się charakterystyczne elementy: belalai gajah – trąba słonia oraz lambe gajah – usta słonia i broda jangot. Wzór pamor na głowni ma formę „chmurek” i linii. Rękojeść ukiran rzeźbiona w kości posiada kształt małpiatki lori - uważanej za ducha opiekuńczego krisa.
Charakterystyczną częścią krisa jest pochwa, składająca się z dwóch podstawowych elementów: górnej szerszej części łódkowatego kształtu zwanej wrangka i dolnej, podłużnej – gandar. Kształt łódkowatej wrangki wskazuje na ceremonialny bądź codzienny, nieoficjalny charakter. Pochwa prezentowanego krisa ma łódkowatą część kształtu odświętnego ladrang - z silnie wystającymi oraz wygiętymi łukowato końcami.
Obiekt z kolekcji krakowskiego uczonego zoologa, profesora Michała Siedleckiego (1873-1940 Sachsenhausen), który wzorem swojego poprzednika - botanika prof. Mariana Raciborskiego, przebywał na Jawie w słynnym ogrodzie botanicznym w Buitenzorgu (obecny Bogor) w l. 1907-1908 i podobnie zafascynowany kulturą jawajską przywiózł do kraju wiele obiektów tej kultury. W 1913 roku napisał też swoiste kompendium wiedzy o Jawie, zatytułowane Jawa. Przyroda i sztuka. Uwagi z podróży, gdzie opisuje również broń malajską. Okaz, obok innych przedmiotów z jego kolekcji, trafił do Muzeum jako dar w 1970 roku za pośrednictwem córki profesora - Ewy Siedleckiej-Kotulowej. W Muzeum znajduje się duża kolekcja broni jawajskiej oraz z innych wysp indonezyjskich, zebrana pod koniec XIX i w XX wieku. Oprócz kolekcji zebranej przez wspomnianych słynnych uczonych krakowskich, jest też zbiór broni pochodzącej z kolekcji Andrzeja Wawrzyniaka oraz innych.
Wybrana literatura:
Edward Frey. The Kris. Mystic Weapon of the Malay World. 2003. Oxford Univ. Press. 2003. G.J.F.J.Tammens. De Kris. Magic relic of old Indonesia. własne. G.J.F.J.Tammens. t.1-3. Donn F. Draeger. Weapons & Fighting Arts of Indonesia; Tuttle Publishing. 1992
Vanna Ghiringhelli. The Invincible Krises 2. 2007. USA 2007: Saviolo Publisher.
Michał Siedlecki. Jawa. Przyroda i sztuka. Uwagi z podróży; Kraków 1913 Eleonora Tenerowicz, Magiczne sztylety oraz inna broń malajska z kolekcji Mariana Raciborskiego i Michała siedleckiego w zbiorach krakowskiego Muzeum etnograficznego,[w:] Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego, cz. XIV; MNK i Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy, Kraków 2015
