Największym prestiżem w społeczności Indian z grupy etnicznej Wounaan (Noanamá) cieszy się szaman, zwany tu jaibana (haibana), czyli „ten z duchami”. Chociaż nie ma władzy politycznej, zwykle jest jednym ze starszyzny. Działa przede wszystkim jako uzdrawiacz, ale także przywódca religijny odprawiający rytuały związane z życiem społeczności. Każdy może zostać jaibana, jednak poznanie leczniczych i halucynogennych właściwości roślin oraz sekretów wiedzy tajemnej wymaga wieloletniego szkolenia u szamańskich mistrzów – im większa liczba nauczycieli, tym większy będzie w przyszłości autorytet adepta.
Istotnym elementem przygotowania przyszłych szamanów i ich późniejszych praktyk rytualnych jest miniaturowy statek z figurkami na pokładzie, niekiedy wyposażonymi w broń: maczety, strzelby, działa. Według antropologów, figurki te reprezentują różne duchy, w tym duchy przodków i duchy wypędzonych chorób, które spacyfikowane - pomagają właścicielowi statku. Na łodzi znajdują się też niekiedy figury zoomorficzne, np. papuga, kajman, płaszczka, pancernik. Wszystkie figurki malowane są naturalnymi barwikami w proste wzory geometryczne.
Według Gerardo Reichel-Dolmatoffa (1912-1994), prowadzącego wieloletnie badania wśród Indian Kolumbii, pod takim właśnie statkiem, należącym do szamańskiego mistrza i przywieszonym pod dachem jego domu, adept sztuki szamańskiej uczy się śpiewać pieśni i rozmawiać z duchami. Ta część szkolenia odbywa się pod osłoną nocy. Nieznaczny hałas dobiegający niekiedy ze statku (jakby figurki poruszały się rytmicznie) jest dla przyszłego jaibana sygnałem, że duchy przodków zstąpiły i żyją w figurkach, napełniając je swoją mocą. Te duchy nie należą jednak do ucznia, tylko do jego opiekuna.
Dopiero, gdy młody adept osiągnie odpowiedni poziom wiedzy, pod nadzorem nauczyciela uczy się rzeźbić w drewnie balsa zoomorficzne i antropomorficzne figurki, laski z figuratywnymi rzeźbami, drewniane pałki, malowane deseczki i inne przedmioty wykorzystywane w celach rytualnych, także statek. Nauczyciel „leczy” wszystkie te obiekty, napełniając je duchem jai, a następnie zwraca uczniowi – każdy z własną sekretną nazwą, rytualną formułą i pieśnią.
Ostatnim etapem stażu jest odebranie od mistrza dwóch lasek zakończonych rzeźbionymi figurkami. Jedna z nich powinna być wykonana przez ucznia i „wyleczona” przez nauczyciela. Druga to dar od mistrza. W tych dwóch laskach znajduje się „osobista” siła i moc nowego jaibana, który teraz ma kilka duchów opiekuńczych do dyspozycji. Odtąd nigdy nie powinien się rozstawać z tymi laskami i strzec ich przez resztę swojego życia.
Prezentowany obiekt to jeden z dwu modeli statków czarownika w zbiorach MEK, pochodzący z kolekcji Borysa Malkina(1917-2009), badacza Indian Ameryki Południowej. Podczas wielu lat spędzonych wśród Indian różnych plemion amazońskiej dżungli zgromadził olbrzymie zbiory przyrodnicze i etnograficzne (eksponaty, fotografie, filmy dokumentalne). Znajdują się one w kilkudziesięciu muzeach i instytucjach naukowo-badawczych na świecie. Największe - w Kanadzie, zaś w Europie – w Museum der Kulturen w Bazylei, a w Polsce – w Muzeum Etnograficznym w Krakowie.
Krakowskie Muzeum zawdzięcza Borysowi Malkinowi kolekcję, prawie 1000 obiektów etnograficznych. Najobszerniej reprezentowane są kultury Indian lasów tropikalnych, ale wśród ofiarowanych kolekcji znajdują się również przedmioty od Indian zamieszkujących tereny górskie, a także okazy archeologiczne takich kultur prekolumbijskich jak Tumaco, La Tolita, Tairona czy Nariño. Muzeum otrzymało również bogaty zbiór archiwaliów: kilkadziesiąt tysięcy (ponad 40 tys.) negatywów i ponad tysiąc przeźroczy, 22 dokumentalne filmy etnograficzne, a także bogaty zbiór listów-kronik pisanych do żony Heleny oraz innych archiwaliów. W uznaniu zasług, jakie Borys Malkin wniósł do kultury miasta Krakowa - Prezydent Miasta odznaczył go złotą odznaką „Za pracę społeczną dla Miasta Krakowa”, zaś Muzeum zrealizowało o nim film dokumentalny, zatytułowany Xupera.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
Gerard Reichel-Dolmatoff, Notas etnograficas sobre los indios del Choco, REVISTA COLOMBIANA DE ANTROPOLOGI`A IX:73-158. Bogota1960
Hallucinogens and Shamanism, (ed.) Michael J. Harner, Oxford University Press, 1973.
"Journal de la société des américanistes"; Vol. 98-1, 2012, 22
Sven Erik Isacsson, Transformation of Eternity. On Man in Emberá Thought, Göteborg 1993, dep. of Social Anthropology, University of Göteborg
James Stuart Olson, The Indians of Central and South America, Greenwood Publishing Group, 1991
Erland Nordenskiöld, An Historical and Ethnological survey of the Cuna Indians, Göteborg 1938
Borys Malkin, Odchodzący świat. Tropem kultur indiańskich i świata przyrody Ameryki Południowej, 2007 http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/geografia/geograf/waunana4.htm http://www.ethnologue.com/country/co/languages
http://grow.pauau.org/tag/noanama
XIII.-The Darien Indians, By Dr. Cullen. [Extracted from Transactions Ethnological Society, vol. 6 (1868), pp. 150-75.]
