Na południu województwa łódzkiego, w powiecie radomszczańskim, zaledwie 30 kilometrów od Częstochowy, leży niewielka miejscowość, w której od niemal pięciuset lat rozwija się kult związany z kamienną figurką. To właśnie w Gidlach z równinnego krajobrazu wyrasta wczesnobarokowy kościół klasztorny dominikanów. W bogato zdobionym złotem ołtarzu prezentowana jest tam maleńka, zaledwie dziewięciocentymetrowa, figurka Madonny z Dzieciątkiem, znanej jako Matka Boska Gidelska.
Rokrocznie w pierwszą niedzielę maja w sanktuarium odbywa się obrzęd „Kąpiółki”, czyli zanurzenia figurki w winie, które nabiera w ten sposób cudownych właściwości i jest podawane chorym do wypicia bądź obmycia. Obrzęd ma swoje korzenie w legendzie, związanej z odnalezieniem Matki Boskiej Gidelskiej.
W 1516 roku figurka miała zostać znaleziona przez kmiecia Jana Czeczka. Podczas orki jego woły nagle stanęły i nie chciały ruszyć mimo batożenia. W pewnym momencie zaczęły klękać, na co i sam Jan przyklęknął. W ziemi przed wołami zobaczył łunę światła owitą wokół małej figurki, przedstawiającej Matkę Boską z Dzieciątkiem.
Jan wrócił do chałupy i schował znalezisko do skrzyni. Jednak niedługo później cała jego rodzina straciła wzrok. Dopiero pobożna kobieta, która wspierała Czeczków, poczuła miłą woń wokół skrzyni, a po jej otwarciu zobaczyła łunę światła wokół Madonny. Przywołany w pośpiechu ksiądz obmył figurkę z ziemi i zabrał ją ze sobą. Czeczkowie obmyli sobie oczy wodą po obmyciu figurki i – jak łatwo się domyślić – odzyskali wzrok.
Ostatecznie po kilku cudownych przemieszczeniach kamienna figurka znalazła swoje miejsce w kapliczce, która zgodnie z tradycją powstała w miejscu Czeczkowej orki. Kult cudownej figurki stopniowo rósł w siłę i z czasem kapliczkę zastąpiła kaplica, wreszcie murowany kościół, który w setną rocznicę znalezienia figurki oddany został pod opiekę dominikanom. Dzięki ich staraniom już w 1616 roku władze kościelne uznały figurkę za cudowną, a 35 lat później potwierdziły prawdziwość cudów. Już pierwsze doniesienia o cudownych zdarzeniach mówią właśnie o wykorzystaniu wina, w którym zanurzona była figurka. Przez kolejne wieki rozwijał się kult Matki Boskiej Gidelskiej, a wraz z nim tradycja pielgrzymek (często po drodze na Jasną Górę) i oczywiście malarstwo i grafika dewocyjna.
Najpopularniejszy układ kompozycyjny tych przedstawień to dwustrefowa ilustracja z Matką Boską Gidelską adorowaną przez św. Jacka i św. Dominika u góry oraz z przedstawioną sceną znalezienia figurki, z klęczącą parą wołów i Janem Czeczkiem. W zbiorach MEK ten typ reprezentuje aż kilkanaście obrazów z kręgu kultury ludowej, a prezentowany obiekt tygodnia jest właśnie jednym z nich.
Dolna część przedstawienia ilustrująca znalezienie figurki znalazła swoje odbicie w pieśniach i modlitwach, w których zawsze pojawia się motyw przyklękających zwierząt. Woły czy konie wrażliwe na moc sacrum to stały element opowieści o zdarzeniach cudownych. To pod wpływem ich zachowania Czeczek zwraca uwagę na wyjątkowość figurki i oczarowany w geście szacunku zrzuca z głowy czapkę.
Cała legenda o Matce Boskiej Gidelskiej jest oparta na wątkach, które były istotne w dawnej kulturze chłopskiej. Madonna była bliska ludziom, bo znaleziona w ziemi, podczas codziennej pracy na roli. Jej wyjątkowość pierwsze dostrzegły zwierzęta gospodarskie. Co więcej, w legendzie istotne są elementy związane z dotykiem, bezpośrednim fizycznym kontaktem z figurką. To przecież w ten sposób wino nabiera właściwości „cudownej wody”. Jak się okazuje, ten ostatni element, związany z cielesnością sacrum nadal do nas przemawia.
Opracowała Leonia Brzozowska
Bibliografia
Anna Kunczyńska-Iracka, Malarze ludowi z Gidel, „Polska Sztuka Ludowa”, R. 1965, nr 2.
Anna Niedźwiedź, Obraz i postać. Znaczenia wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
Marcin Torenc, Gidelska „Kąpiółka” w świetle zapisek de miraculis, „Roczniki Humanistyczne”, t. LVIII, z. 2, 2010.
Magdalena Zowczak, Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013.
