Pokucie, nazywane też Pokuttia – ta historyczna kraina leży w dzisiejszej Ukrainie, w jej południowo–zachodniej części. Jego północną granicę wyznacza Dniestr, na wschodzie sąsiaduje z Podolem i Bukowiną. Pokucie sprzed I wojny światowej znamy przede wszystkim dzięki Oskarowi Kolbergowi, który w 1880 roku współorganizował wystawę etnograficzną w jednym z jego największych miast, Kołomyi, a dwa lata później opublikował czterotomowe dzieło Pokucie. Obraz etnograficzny. Zachodni podróżnicy, którzy wędrowali po tych terenach pod koniec XIX wieku zwracali uwagę na ciężkie losy mieszkańców, a jednocześnie bogactwo i szczodrość tamtejszej przyrody. Przyroda właśnie umożliwiała mieszkańcom względnie dobre życie: tamte tereny charakteryzują żyzne gleby i klimat sprzyjający uprawie zbóż, owoców i warzyw.
Na fotografii, na negatywie żelatynowo-srebrowym na podłożu szklanym, w tle, widzimy letnio prześwietloną słońcem koronę rozłożystego drzewa i kamienny murek. Inne zdjęcia z tego cyklu wskazują, że nieznany fotograf urządził w tym miejscu całą sesję fotograficzną, prawdopodobnie „łapiąc” odświętnie ubranych ludzi po wyjściu z niedzielnego nabożeństwa. Na tych zdjęciach oglądamy osoby w różnym wieku: małe dzieci, młode kobiety i mężczyzn, osoby w sile wieku i ludzi starszych. Tutaj, w ujęciu trzy czwarte, pozuje piątka kilkunastoletnich dziewczyn, może sióstr lub przyjaciółek. Widzimy ich twarze w ostrym słońcu; ta najdalej z lewej marszczy czoło i mruży oczy. Jej koleżanki stojące w drugim rzędzie mają pogodne spojrzenia, natomiast dwie z przodu są być może nieco zniecierpliwione. Dwie dziewczynki z lewej, przypuszczalnie dla kurażu, trzymają się za rękę.
Ubiory dziewcząt świadczą o tym, że znajdujemy się w rejonie horodenkiwskim, we wschodniej części Pokucia, w drugiej, trzeciej lub czwartej dekadzie XX wieku. Stroje na samym Pokuciu odznaczały się dużym zróżnicowaniem; nieraz nawet małe wioski miały swoje charakterystyczne, wyróżniające elementy czy desenie. „Każde niemal sioło – pisał Kolberg – każda osada i miejscowość dolnopokucka, mimo wspólności cech ogólnych, zasadniczych, zdołałaby w szczegółach wskazać (…) zapisania godne odrębności”.
Bohaterki naszego zdjęcia mają gładko uczesane włosy, z przedziałkiem na środku i prawdopodobnie warkoczem (kosą) opadającym na plecy. Najmłodsza, w środku, nosi na głowie białą chustkę związaną pod brodą (mężatki wiązały chustki i peremitki na karku; zakrywały włosy, które miały obcięte krótko). Włosy pozostałych przyozdobione są syliankami lub gerdankami - opaskami wykonanymi z drobniutkich różnokolorowych koralików nawlekanych na niteczki, a potem naszywanych na wstążce; paciorki tworzą wzory geometryczne. Uwagę zwracają naszyjniki. Szyje czwórki dziewcząt są ciasno oplecione kilkunastoma sznurami korali: perełek i innych drobnych koralików o urozmaiconych kształtach, być może po części z dmuchanego szkła. Najwięcej korali na szyjach nosiły dziewczęta niezamężne – u mężatek liczba sznurów była mniejsza (jak pisał Kolberg, o dwie trzecie). Bogata biżuteria obejmuje też kolczyki oraz – u dziewczyny w drugim rzędzie, po lewej – łańcuszek z ozdobnie rzeźbionym, zapewne mosiężnym krzyżykiem i prawdopodobnie także medalikiem.
Trzy dziewczynki z przodu mają na sobie długie (prawdopodobnie do kostek) białe płócienne koszule – soroczki, o tak zwanym kroju ustawkowym, wpuszczone w spódnice. Ustawki to części naramienne doszyte do rękawów, łączące je z przodem i tyłem koszuli. Są one zdobione haftem ze sztywnej włóczki, także na szwach. Koszule zdobione są także charakterystycznym karbowaniem (zwanym riszeni, risowani) – na przodzie i na rękawach – które było odnawiane po każdym praniu. Rękawy koszul są obszerne i zebrane w wąskie haftowane mankieciki. Bluzka dziewczyny pośrodku pierwszego rzędu, oprócz haftu na wysokości przedramienia, ma także wyrazisty haft na całej długości przodu rękawa, aż po nadgarstek. Tworzące go kropkowane wzory w układzie geometrycznym nazywano kapanki, a miały one kolor czerwony lub czarny. Koszule dziewczyn stojących po bokach mają z przodu bardzo głębokie wycięcia zwane pazuchami. Mołodycom (młodym mężatkom) takie wycięcia ułatwiały karmienie niemowląt. Dziewczynki na zdjęciu zapewne niedługo wyjdą za mąż i zostaną matkami. Choć dziewczęta były wydawane za mąż młodo, względnie dobra sytuacja rodzin w tej części Pokucia nie wymuszała tak wczesnego zamążpójścia jak w rejonach biedniejszych.
Dziewczynka w chustce na głowie, najmłodsza z całej piątki, ma włożony na koszulę gorsecik w geometryczne wzory, z kieszonkami, obszyty tasiemkami pasmanteryjnymi. Zygzakowata tasiemka była bardzo rozpowszechniona, a gorsety tego rodzaju były charakterystyczne dla kilku tamtejszych wsi, wykazywały też cechy mody miejskiej. Gorsecik widoczny na zdjęciu został uszyty na miarę przez krawca lub krawczynię albo kupiony na jarmarku. Dwie dziewczyny stojące z tyłu mają na sobie gorseciki o kroju jeszcze bardziej przypominającym modę miejską, która już wtedy zakradała się na wieś (choć ogólnie bardziej podatne na miejskie wpływy były ubiory mężczyzn). Trzy dziewczynki stojące z przodu prezentują także różne spódnice. Ta najbardziej z prawej ma na koszulę założoną zapaskę tkaną w poziome wzory, prawdopodobnie czerwone, pomarańczowe i czarne, długą do kostek. Możliwe, że pod zapaską ma jeszcze obhortkę, czyli prostokątny kawałek grubego sukna, owijany wokół talii (stąd jej ukraińska nazwa, a jej fragment widać na fotografii V/3517/S). Zapaskę przytrzymuje dość szeroka krajka – w czasie pracy dolny róg obhortki często zatykano za krajkę, żeby nie przeszkadzała. Taka zatknięta za pas obhortka jest charakterystycznym elementem stroju pokuckiego. Dziewczyna po lewej ma spódnicę (lub fartuch) w drobny kwiatowy deseń, lekko przymarszczoną w pasie – jest to nowsza moda, tkanina jest prawdopodobnie produkcji fabrycznej. Najmłodsza z dziewcząt ma na sobie gładką płócienną zapaskę lub spódnicę. Trzyma w lewej dłoni mały bukiecik. Jej koleżanka z prawej strony ma w opuszczonej prawej dłoni kwiat. Możemy się domyślać, że dziewczęta mają bose stopy albo sznurowane trzewiki na nogach.
Obraz zapisany na kliszy szklanej jest dość mocno prześwietlony, a układ cieni na zalanych ostrym słońcem twarzach modelek świadczy o tym, że zdjęcie zrobiono około południa. Skrajnie z prawej strony w kadrze znalazła się czyjaś ręka w długim rękawie, z chusteczką w dłoni.
Źródła:
Dawne Pokucie i Huculszczyzna w opisach cudzoziemskich podróżników. Wybór tekstów z lat 1795‑1939, red. Janusz Gudowski i in., Wydawnictwo Akademickie Dialog: Warszawa 2014.
Kolberg Oskar, Pokucie. Obraz etnograficzny, t. I, Kraków 1882.
http://folkcostume.blogspot.com/2018/12/costume-and-embroidery-of-horodenka.html [dostęp: 10.03.2023]
Opracowała Anna Sak
Autorka opracowania dziękuje za pomoc dr Olenie Kozakevych.
