W filmie Cienie zapomnianych przodków z 1964 roku oglądamy scenę ślubu głównego bohatera Iwana z Palagną. Panna młoda ubrana jest w tradycyjny strój i bogato wyszywaną na rękawach koszulę, która stylistycznie nawiązuje do prezentowanej koszuli ze zbiorów MEK. Nic w tym dziwnego, gdyż fabuła filmu ukraińsko-ormiańskiego reżysera Siergieja Paradżanowa, na podstawie powieści Mychajła Kociubyńskiego, osadzona została w magicznych Karpatach, zamieszkałych przez Hucułów, skąd pochodzi także muzealna koszula. Przywołany film poprzez prezentowanie niemalże w etnograficzny sposób kultury huculskiej, jej zwyczajów i obrzędów, stał się przełomem w ówczesnej kinematografii Europy wschodniej, zdominowanej przez ideologię Związku Radzieckiego. Z kolei artystyczne ujęcie tematu pozwoliło Paradżanowi, w czasach cenzury i reżimu, na ukazanie wyjątkowości kultury huculskiej oraz odrębności kultury ukraińskiej od radzieckiej.
Fascynacja kulturą huculską wśród środowisk artystycznych, literackich czy naukowych, zarówno ukraińskich, jak i polskich trwała od XIX wieku. Mieszkańcy i mieszkanki Huculszczyzny uwieczniani na obrazach, rysunkach i fotografiach oraz opisywani w licznych książkach, stali się najbardziej rozpowszechnioną ukraińską grupą etniczną. Jednym z wyznaczników ich tożsamości był barwny i bogato zdobiony ubiór, w skład którego wchodziły męskie i kobiece koszule haftowane. Trudno jednak posługiwać się terminem „koszula huculska” w odniesieniu do jednego typu. Były one zróżnicowane nie tylko ze względu na płeć i zamożność właściciela/właścicielki, ale przede wszystkim miejscowość, z której pochodziły. Niejednokrotnie zdobieniami różniły się koszule ze wsi graniczących ze sobą. Wspólne dla huculskich kobiecych koszul z okresu od XIX do początku XX w. były tkaniny oraz krój. Świąteczne wykonywano z płótna konopnego („kołopni”) czy lnianego, a codzienne z lnu domowej roboty („zribne”). Koszule posiadały charakterystyczny prawie dla całej Huculszczyzny krój przyramkowy („wustawkowyj”), czyli miały wstawkę w górnej części rękawa („wustawkę”) i były zazwyczaj długie tzw. dodzielne („dodilni”), z doszytym nadołkiem. Z biegiem lat dolna część zużywała się, dlatego doszywano do koszuli nowy kawałek samodziałowego płótna. Był to swego rodzaju sposób na zaoszczędzenie lepszej jakości płótna, a ponadto ta część zawsze była przykryta zapaskami wiązanymi z przodu i tyłu.
Koszule były uznawane za drugą skórę, najbliżej stykającą się z samym człowiekiem, zatem za najintymniejszy element ubioru. U schyłku XIX wieku koszulę, nadal zakrywano wierzchnimi ubraniami, spod których można było dojrzeć tylko niektóre, zazwyczaj zdobione elementy. W przypadku prezentowanej koszuli możemy się domyślić, że zakładano na nią keptar, czyli skórzany bezrękawnik, spod którego widoczne były głównie rękawy, pięknie wyszywane haftem ręcznym krzyżykowym w geometryczne wzory.
W latach 20–30. XX w., pod wpływem narodowego stylu ukraińskiego, rozpowszechnił się nowy typ koszuli kobiecej: „wyszywanka” – długa poniżej bioder, w kroju niejednokrotnie zbliżona do bluzki, jednak w zdobieniu nadal używano haftu tradycyjnego, chociaż w pewnej mierze stylizowanego. Widoczne jest to przede wszystkim w ornamentach, które pojawiały się w postaci wzorników na stronach popularnych ukraińskich czasopism dla kobiet „Nowa Chata” i „Żinocza dola”. Noszenie koszul w stylu ludowym przez kobiety i mężczyzn, zwłaszcza w dużych miastach ówczesnej Galicji popularyzowało kulturę ukraińska. Zaś wyszywane same koszule, uchodziły także w czasach po II wojnie światowej za przejaw patriotyzmu, zwłaszcza kiedy miedzy tradycyjny wzór wyszywano słowa hymnu ukraińskiego czy motyw trójzęba („tryzub”) z herbu Ukrainy.
Popularność używania koszuli „wyszywanki” jako symbolu narodowości ukraińskiej znalazł swoje współczesne odzwierciedlenie w Dniu Wyszywanki. Od 2007 roku w każdy trzeci czwartek maja, w Ukrainie, a także i diasporach ukraińskich na całym świecie, przyjęło się ubieranie wyszywanych koszul i bluzek do pracy, na spacer, do kawiarni, by podkreślić związek z tradycjami ukraińskimi oraz upowszechniać różnorodność kulturową Ukrainy. Prawdopodobnie w tym roku, w czwartek 19 maja, kiedy przypada święto koszuli ukraińskiej będziemy, mogli się o tym przekonać także na polskich ulicach.
Opracowały: Olena Kozakevych i Ewa Rossal, tłum. Olena Kozakevyvh
Bibliografia:
S. Bobowski, Przez poezję do prawdy o kulturze” „Cienie zapomnianych przodków” Sergieja Paradżanowa, w: Obrazy kultur, (red.) G.Pełczyński, R.Vorbrich Poznań 2007,
O.Kozakewycz O. , Strój ludowy na północno-wschodnim pograniczu Huculszczyzny ― wieś Brzezowy, w: Na pograniczach. Z odleglej i bliskiej przeszłości. Studia o stosunkach kulturowych (red.) R. Lipelt, Sanok 2019,
Kozakewycz O., Strój ludowy „kolorowych” wsi na północno-zachodnim pograniczu Huculszczyzny: cechy etniczno-lokalne i artystyczne, w: Na pograniczach. Instytucje i ludzi pogranicza (red.) R. Lipelt), Sanok, 2020,
E.Rossal, Materialność i znaczenia. Zaszyte strony strojów krakowskich, w: Stroje krakowskie. Historie i mity, (red.) E.Pobiegły, E.Rossal, Kraków 2017,
M. Toussaint - Samat, Historia stroju, Warszawa 2011.
У фільмі «Тіні забутих предків» 1964 року ми бачимо сцену весілля головного героя Івана з Палагною. Hаречена одягнена в традиційний одяг, зокрема у сорочку, рясно вишиту на рукавах. Cтилістично сорочка подібна до тієї, якa походить зі збірки Етнографічного Музею у Кракові. Не дивно, адже сюжет фільму українсько-вірменського режисера Сергія Параджанова за романом Михайла Коцюбинського розгортається в чарівних Карпатах, населених гуцулами, звідки й походить музейна сорочка. Фільм, у якому майже етнографічно представлено гуцульську культуру, її звичаї та обряди, став проривом у тодішньому кінематографі Східної Європи, де домінувала ідеологія Радянського Союзу. З іншого боку, xудожній підхід до теми також дозволив Параджанoву в період цензури та режиму показати своєрідність гуцульської культури й відокремленість української культури від радянської.
Захоплення гуцульською культурою в українських i польських мистецьких, літературних та наукових колах тривало від ХІХ століття. Жителі Гуцульщини, увічнені на картинах, малюнках і фотографіях, описані в численних книгах, стали найбільш знанимu з-поміж етнографічних груп. Один із визначальних чинників їхньої самобутності ─ барвистий і багато оздоблений одяг; чоловічі та жіночі вишиті сорочки були невід'ємним компонентом. Проте термін «гуцульська сорочка» використовувати для позначення одного типу виробів складно. Вони визначалися різноманіттям не лише за статевою приналежністю чи заможністю власника/власниці, а, перш за все, походженням. Навіть у місцевостях, які межували, декор сорочок відрізнявся. Загальними для гуцульських жіночих сорочок з ХІХ i до початку ХХ століття були тканини та крій. Святкові виготовляли з конопель («kołopni») або льону, а повсякденні — з домашнього полотна («зрібне»). Сорочки мали характерний майже для всієї Гуцульщини крій («вуставковий»), ─ вставкa у верхній частині рукава («вуставкa»), і були зазвичай довгими, т. зв. («додільні»), тобто з дошитим подолом. З роками нижня частина зношувалася, тому до сорочки пришивали новий шматок домотканого полотна. Це був своєрідний спосіб зберегти тканину кращої якості. Kрім того, ця частина завжди була прикрита запасками, зав’язаними спереду та ззаду.
Сорочки вважалися „другою шкірою”, що найтісніше контактує безосередньо з людиною, a тому ─ найінтимнішим предметом одягу. Наприкінці ХІХ століття сорочкy прикривав верхній одяг, з-під якого виднілися лише окремі, зазвичай оздоблені, елементи. На прикладі представленої сорочки можна здогадатися, що поверх неї одягали
кептар, тобто шкірянy безрукавкy, з-під якої виднілися в основному рукави, ─ майстерно вишитi вручну вишивкою хрестиком, з геометричним візерунком.
Bпродовж 20-30-x рр. під впливом національного „українського стилю” поширився новий тип жіночої сорочки: «вишиванка» - довга, нижче стегон, за кроєм схожа на блузку. B оздобленні використовували традиційнy вишивкy, певною мірою стилізованy. Простежується це переважно в орнаментах, що з’являлися у вигляді шаблонів на сторінках популярних українських журналів для жінок «Нова Хата» та «Жіноча Доля». Носіння сорочок у народному стилі, особливо y великих містax тодішньої Галичини, популяризувало українську культуру. А після Другої світової війни вишиванки вважалися проявом патріотизму. Oсобливо, коли з традиційним орнаментом поєднували слова українського гімну чи мотив «тризубa».
Популярність сорочки «вишиванки» ─ як символ української ідентичності ─ у сучасній інтерпретації проявилася у День Вишиванки. З 2007 року кожeн третій четвер травня в Україні, а також в українських діаспорах світу прийнято одягати вишиванки на роботу, на прогулянку чи в кафе, щоб підкреслити зв’язок з українськими традиціями та сприяти культурному розмаїттю України. Ймовірно, цьогоріч, у четвер 19 травня, коли святкують свято української сорочки, ми зможемо дізнатися про це на вулицях і y Польщі.
Автори: Ева Россал i Олена Козакевич, Перекл. Олена Козакевич
Бібліографія:
S. Bobowski, Przez poezję do prawdy o kulturze” „Cienie zapomnianych przodków” Sergieja Paradżanowa, w: Obrazy kultur, (red.) G.Pełczyński, R.Vorbrich Poznań 2007,
O.Kozakewycz O. , Strój ludowy na północno-wschodnim pograniczu Huculszczyzny ― wieś Brzezowy, w: Na pograniczach. Z odleglej i bliskiej przeszłości. Studia o stosunkach kulturowych (red.) R. Lipelt, Sanok 2019,
Kozakewycz O., Strój ludowy „kolorowych” wsi na północno-zachodnim pograniczu Huculszczyzny: cechy etniczno-lokalne i artystyczne, w: Na pograniczach. Instytucje i ludzi pogranicza (red.) R. Lipelt), Sanok, 2020,
E.Rossal, Materialność i znaczenia. Zaszyte strony strojów krakowskich, w: Stroje krakowskie. Historie i mity, (red.) E.Pobiegły, E.Rossal, Kraków 2017,
M. Toussaint - Samat, Historia stroju, Warszawa 2011.
