Zakładam, z niemal całkowitą pewnością, że słowa: dymki, malowanki, wybijanki czy nabojki, nie przywodzą dziś na myśl tkanin drukowanych. Podobnie jak ich wykonawcy, czyli tzw. wybijacze czy dymkarze, nie jawią się nam jako jedne z bardziej znanych postaci w każdej wsi i miasteczku terenów obecnej wschodniej Polski oraz zachodniej Ukrainy. Nie jest także wiedzą powszechną, jak mniemam, że była to jedna z popularniejszych profesji wśród rzemieślników pochodzenia żydowskiego, którzy swój towar i usługi oferowali lokalnej społeczności, wśród której żyli.
Drukowanie płócien odbywało się w warsztacie dymkarza i „w tym celu niosą kobiety płótna już wybielone do miasta, do Żyda, który się malowaniem zajmuje, wybierają sobie u niego wzór i ten im podłóg tego wzoru maluje”. Z kolei na wieś docierali tzw. wędrowni malarze, którzy idąc przez wieś wołali „malowanki, malować, malowanki, malowanki” (Greniuk 1949: 277). Płótna (lniane lub konopne) drukowano za pomocą drewnianych klocków/form pokrywanych farbą, najczęściej w kolorach czarnym, czerwonym lub niebieskim (więcej o formach, klockach i technice).
Nie powinno jednak dziwić, że wiedza i pamięć o „malarzach płócien” praktycznie nie istnieje, gdyż druki na tkaninach przestały być wyrabiane jeszcze przed I wojną światową, chociaż na wschodzie przetrwały nieco dłużej. W 1937 r. Ludwik Lille, kustosz z Muzeum Żydowskiej Gminy Wyznaniowej we Lwowie pisał „w miarę jak wyroby fabryczne coraz silniej przenikały na wieś, skończyła się praca i znaczenie dymarzy. Rzemieślnicy starsi wymierali, deski ulegały zniszczeniu”. Stąd dalej apelował, by „zebrać jak najwięcej wiadomości o dymkarzach, sposobach ich pracy, skolekcjonować pozostałe dymki lub malowanki, względnie uchronić od zagłady deski” (Lille 1937:6).
Potwierdzeniem sukcesu jego pracy są liczne zbiory (tkaniny drukowane, szyte z nich ubiory oraz klocki) znajdujące się obecnie w Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego we Lwowie. Bogata kolekcja pochodzi z dzisiejszych terenów zachodniej Ukrainy (m.in. obwód lwowski, tarnopolski, samborski) znajdujących się przed II wojną światową w granicach Rzeczpospolitej Polskiej. Kolekcja jest o tyle cenna, gdyż stanowiła największy w ówczesnej Polsce zbiór druków na płótnie będących dziełem żydowskich farbiarzy aż z 56 ośrodków. Prawdopodobnie zbiory te trafiły do MEiPA przed wojną jako depozyt z byłego Muzeum Żydowskiej Gminy Wyznaniowej we Lwowie.
Z kolei, prezentowane płótna z kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie są efektem zainteresowań powojennych etnografów i etnografek tematem druków na płótnie. Płótna te według opisu Romana Reinfussa, można zakwalifikować do druków „z okolic Zamościa, Lublina czy Ustrzyk Dolnych ze swym geometrycznym lub rzadziej roślinnym układem ornamentu”, „prymitywnych pod względem technicznym”, „odbijanych z klocków niezdarnie wystruganych kozikiem”. (Reinfuss 1953: 170). Wykonane zostały przez Ewę Kornijasz na zlecenie Muzeum Etnograficznego w Krakowie z desek do drukowania tkanin znajdujących się w zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu. Stanowią one uzupełnienie kolekcji druków na płótnie, obecnych w zbiorach MEK głównie w postaci kobiecych elementów ubioru (spódnic, zapasek, chustek) oraz stały się asumptem do przypomnienia roli żydowskich rzemieślników w przedwojennej Polsce.
Opracowała: Ewa Rossal we współpracy z Oleną Kozakewycz (Instytut Etnologii, Narodowa Akademia Nauk Ukrainy we Lwowie)
Bibliografia/webografia:
Fryś-Pietraszkowa, Udział rzemieślników żydowskich w kulturze wsi. Materiały z Archiwum Zespołu Dokumentacji Sztuki Ludowej Pracowni Instytutu Sztuki PAN, [w:] Polska Sztuka Ludowa, 1989, R.43.
P. Greniuk, Druki ludowe na płótnie w południowej Lubelszczyźnie, [w:] Polska Sztuka Ludowa, 1949, R.3.
Kozakewycz, 2020, Господарська діяльність Євреїв у Галичині: текстильна та одягова галузь на зламі ХІХ-ХХ століть [Działalność gospodarcza Żydów w Galicji: branża tekstylna i odzieżowa na przełomie XIX i XX wieku], [w:] WIELOKULTUROWE DZIEDZICTWO EUROREGIONU KARPACKIEGO NA PRZESTRZENI WIEKóW, J. Potaczek [red.], Rzeszów. s.76―93.
Козакевич, 2019, Єврейські осередки текстильного виробництва в Галичині кінця ХІХ – першої третини ХХ ст.: тенденції, осередки, [The Jews enters of manufactures of textile in Galicia at the end of XIX – the first third of XX century: trends, assortment], “Art and Design”, №4. С. 34―41.
L. Lille, Muzeum Żydowskiej Gminy Wyznaniowej we Lwowie, Lwów 1937.
R. Reinfuss, Polskie druki ludowe na płótnie, Warszawa 1953.
L. Wociór, Kolekcja judaików we Lwowie. Od końca XIX do początku XXI wieku, https://muzealnictworocznik.com/api/files/view/20794.pdf [dostęp: 11.11.2021]
