Żydowski tefilin przechowywany jest w zbiorach działu Kultur Pozaeuropejskich Muzeum Etnograficznego, dokąd trafił za sprawą dr. Janusza Kamockiego. Obiekt został badaczowi podarowany podczas wyprawy do Kazachstanu i Uzbekistanu w 1993 r. przez Żyda bucharskiego.
Tefilin (z hebr. תפילה – modlitwa), zwany również filakteriami (gr. phylaktēria – amulet, ozdoba) to dwa czarne pudełeczka (sześciany na szerszej podstawie) wykonane z utwardzonej skóry wołowej malowanej na czarno. Na jednym z nich, przeznaczonym na głowę (szel rosz), wytłoczone są dwie litery “ש” (szin) na przeciwległych bokach. Znaki te nie są jednak identyczne, litery różnią się bowiem między sobą ilością ramion- cztery laski w jednej z nich mają znaczenie magiczne i symboliczne. Wywodzone bywa ono bądź to z tradycji Kabały, bądź też ku upamiętnieniu zapisu tej wersji litery, jaka występowała na pierwszych, spisanych przez samego Boga, tablicach z przykazaniami, darowanymi Mojżeszowi na górze Synaj. Istnieje też tradycja, która interpretuje powiększenie ilości lasek litery “ש” jako swoistą formę przypomnienia o włożeniu do pudełka wszystkich czterech fragmentów Tory. Drugie z pudełek, przeznaczone na ramię (szel jad), nie posiada żadnych tłoczeń. Każde z pudełek zaszyte jest od spodu grubym kawałkiem skóry za pomocą dwunastu szwów, wykonanych z żył koszernego zwierzęcia, symbolizującymi dwanaście plemion Izraela.
Przez otwory w podstawach obydwu pudełek przechodzą paski szerokiego rzemyku, który zgodnie z zaleceniem rabinów winien mieć szerokość ziarna owsa. Długość rzemyka tefilin montowanego na głowie powinna pozwolić na obwiązanie głowy i wykonanie węzła, a końce opadając z przodu na obydwa ramiona powinny sięgać pępka lub nieznacznie powyżej. Pasek przytwierdzony do tefilin naramiennego musi z kolei być na tyle długi, aby umożliwić zawiązanie węzła, objęcie nim całej długości ramienia (obwiązując siedmiokrotnie), a następnie trzykrotne owinięcie środkowego palca. Węzły zostały wykonane na rzemykach w ten sposób, aby przypominały kształtem litery „ד” (dalet) i „י” (jud), tworząc wraz z literą „ש” (szin) imię Boga- שדי (Szadaj, z hebr. Wszechmogący).
Tefilin zawiera cztery fragmenty Tory, kolejno z Księgi Wyjścia 13, 1–10;13, 11–16 i Księga Powtórzonego Prawa 6, 4–9; 11, 13–21. Teksty w tefilin szel rosz zapisane są w czterech wierszach każdy na jednym z czterech oddzielnych pasków pergaminu różnej długości. Umieszczone są one w osobnych przegrodach, a ich zarys widoczny jest od zewnątrz jako symetryczne podłużne żłobienia. We wnętrzu tefilin szel jad znajduje się tylko jedna komora, bowiem wszystkie biblijne wersety umieszczone są na jednym pasku pergaminu w czterech równoległych kolumnach (każdy z fragmentów tekstu w siedmiu wierszach). W obu przypadkach podłużne kawałki pergaminu owinięte są wąskimi paskami pergaminu i wołowym, najprawdopodobniej cielęcym, włosiem.*
Teksty umieszczone w tefilin szel rosz wskazują, że powstał on w rycie aszkenazyjskim, zgodnie z tradycją Rasziego**, dominującą wśród Żydów europejskich. Być może tefilin znajdujący się obecnie w zbiorach MEK należał do jednego z licznych w owym czasie w Bucharze Żydów rosyjskich. W 1889 r. tak o Żydach z Buchary pisał dr Oscar Heyfelder:
Sądząc z ich słów, przyszli Żydzi do Buchary z Persyi w bardzo dawnych czasach zaraz po rozpędzeniu dziesięciu pokoleń, według innych źródeł zostali oni tu gwałtem osadzeni za Tamerlana (…) Mieszkają oni w oddzielnej, choć niezbyt surowo oddzielonej dzielnicy miasta, ale interesy kupieckie prowadzą pośród mahometan. Mają tu swój dom modlitwy, ale nie właściwą synagogę, niewolno im jeździć konno po mieście, muszą chodzić w przepisanem ubraniu, podobnem do ubrania Żydów polskich- szaro, z głową pokrytą czworokątną czapką przypominającą cokolwiek konfederatkę (…) Żydzi tutejsi mają stosunki w Rossyi, Francyi, Austryi, Anglii i Indyjach; są oni niejako łącznikiem pomiędzy Bucharą a cywilizacją europejską. Pomiędzy europejskimi kupcami w Bucharze znajduje się znaczny kontyngens izraelitów.***
Zapis tefilin wykonywany był przez sofera (hebr. סופר – pisarz, skryba), osobę uprawnioną do przepisywania świętych pism, jak zwoje Tory, ketuby (kontrakty małżeńskie) czy mezuzy (biblijne fragment mocowane na odrzwiach). Przepisywaniu towarzyszy szereg bardzo surowych reguł. Biblijne wersy powinny być pisane wyraźnym kwadratowym pismem, a poszczególne litery nie mogą się stykać. Każdy błąd, pominięcie lub pomylenie litery może uczynić cały cytat nieodpowiednim do użytku. Jedynie drobne błędy, które zdarzą się na początku lub końcu wyrazu, można w drodze wyjątku poprawić. Dlatego nikt i nic nie powinien odwracać uwagi sofera podczas zapisywania tefilin, jak podkreślają rabini: choćby nawet król Izraela przyszedł go powitać, nie wolno mu odpowiadać.
Do zakładania tefilin podczas codziennej porannej modlitwy zobowiązany jest każdy dorosły Żyd powyżej 13-tego roku życia, a zatem mężczyzna po bar-micwie. Wyjątek stanowi dzień szabatu oraz inne dni świąteczne, które są święte same w sobie, a zatem nie wymagają już dodatkowych uświęcających znaków. Tefilin montowany jest za pomocą rzemieni, w sposób o którym była już mowa. Jako pierwszy przywiązuje się tefilin szel jad, umieszczając go po wewnętrznej stronie lewego ramienia (w przypadku osób leworęcznych na prawym ramieniu), tuż nad łokciem, na wysokości serca. Następnie tefilin szel rosz instaluje się pomiędzy oczami, dwie szerokości pieści ponad nosem, a więc mniej więcej na linii włosów. Zakładaniu tefilin towarzyszy wypowiadanie odpowiednich błogosławieństw. Podczas noszenia tefilin nie wolno wykonywać takich czynności jak jedzenie, spanie czy wchodzenie na cmentarz i inne zakazane miejsca.
Tradycja noszenia tefilin nawiązuje do słów biblijnych z Księgi Powtórzonego Prawa (11, 18): I tak przyjmcie te słowa moje do serca waszego i do duszy waszej; i nawiążcie je jako znak na rękę waszę, i niechaj będą przepaską między oczyma waszemi.****(tłum. Izaak Cylkow). Trzeba przy tym zaznaczyć, że dosłowny nakaz noszenia tefilin, ani sposób ich wykonania nie sposób znaleźć w wersetach biblijnych. Obowiązek ten wywiedli z cytowanych ustępów rabini znacznie później, a dokładne instrukcje podawały kodeksy halachiczne, m.in. Szulchan Aruch Józefa Karo (XVI w.).
Cały tefilin umieszczony jest w prostokątnej bawełnianej torebce w czarnym kolorze, ściąganej czarną tasiemką przechodzącą przez specjalny tunel. Każdy pobożny Żyd całuje swój tefilin po wyjęciu i przed włożeniem go z powrotem do torebki.
* Konsultacja merytoryczna: dr hab. Leszek Hońdo
**Raszi, właśc. Szlomo ben Icchak (1040–1105) – żydowski uczony, rabin. Autor komentarzy do Tory i Talmudu.
*** Oscar Heyfelder, Buchara i Bucharczycy, „Wszechświat”, t. VII, nr 37 z 15.09.1889, s. 592
**** Pięcioksiąg Mojżesza. Piąta Księga Mojżesza. Deuteronomium, tłum. Izaak Cylkow, Kraków 1895, s. 57
Bibliografia:
Tefilin (z hebr. תפילה – modlitwa), zwany również filakteriami (gr. phylaktēria – amulet, ozdoba) to dwa czarne pudełeczka (sześciany na szerszej podstawie) wykonane z utwardzonej skóry wołowej malowanej na czarno. Na jednym z nich, przeznaczonym na głowę (szel rosz), wytłoczone są dwie litery “ש” (szin) na przeciwległych bokach. Znaki te nie są jednak identyczne, litery różnią się bowiem między sobą ilością ramion- cztery laski w jednej z nich mają znaczenie magiczne i symboliczne. Wywodzone bywa ono bądź to z tradycji Kabały, bądź też ku upamiętnieniu zapisu tej wersji litery, jaka występowała na pierwszych, spisanych przez samego Boga, tablicach z przykazaniami, darowanymi Mojżeszowi na górze Synaj. Istnieje też tradycja, która interpretuje powiększenie ilości lasek litery “ש” jako swoistą formę przypomnienia o włożeniu do pudełka wszystkich czterech fragmentów Tory. Drugie z pudełek, przeznaczone na ramię (szel jad), nie posiada żadnych tłoczeń. Każde z pudełek zaszyte jest od spodu grubym kawałkiem skóry za pomocą dwunastu szwów, wykonanych z żył koszernego zwierzęcia, symbolizującymi dwanaście plemion Izraela.
Przez otwory w podstawach obydwu pudełek przechodzą paski szerokiego rzemyku, który zgodnie z zaleceniem rabinów winien mieć szerokość ziarna owsa. Długość rzemyka tefilin montowanego na głowie powinna pozwolić na obwiązanie głowy i wykonanie węzła, a końce opadając z przodu na obydwa ramiona powinny sięgać pępka lub nieznacznie powyżej. Pasek przytwierdzony do tefilin naramiennego musi z kolei być na tyle długi, aby umożliwić zawiązanie węzła, objęcie nim całej długości ramienia (obwiązując siedmiokrotnie), a następnie trzykrotne owinięcie środkowego palca. Węzły zostały wykonane na rzemykach w ten sposób, aby przypominały kształtem litery „ד” (dalet) i „י” (jud), tworząc wraz z literą „ש” (szin) imię Boga- שדי (Szadaj, z hebr. Wszechmogący).
Tefilin zawiera cztery fragmenty Tory, kolejno z Księgi Wyjścia 13, 1–10;13, 11–16 i Księga Powtórzonego Prawa 6, 4–9; 11, 13–21. Teksty w tefilin szel rosz zapisane są w czterech wierszach każdy na jednym z czterech oddzielnych pasków pergaminu różnej długości. Umieszczone są one w osobnych przegrodach, a ich zarys widoczny jest od zewnątrz jako symetryczne podłużne żłobienia. We wnętrzu tefilin szel jad znajduje się tylko jedna komora, bowiem wszystkie biblijne wersety umieszczone są na jednym pasku pergaminu w czterech równoległych kolumnach (każdy z fragmentów tekstu w siedmiu wierszach). W obu przypadkach podłużne kawałki pergaminu owinięte są wąskimi paskami pergaminu i wołowym, najprawdopodobniej cielęcym, włosiem.*
Teksty umieszczone w tefilin szel rosz wskazują, że powstał on w rycie aszkenazyjskim, zgodnie z tradycją Rasziego**, dominującą wśród Żydów europejskich. Być może tefilin znajdujący się obecnie w zbiorach MEK należał do jednego z licznych w owym czasie w Bucharze Żydów rosyjskich. W 1889 r. tak o Żydach z Buchary pisał dr Oscar Heyfelder:
Sądząc z ich słów, przyszli Żydzi do Buchary z Persyi w bardzo dawnych czasach zaraz po rozpędzeniu dziesięciu pokoleń, według innych źródeł zostali oni tu gwałtem osadzeni za Tamerlana (…) Mieszkają oni w oddzielnej, choć niezbyt surowo oddzielonej dzielnicy miasta, ale interesy kupieckie prowadzą pośród mahometan. Mają tu swój dom modlitwy, ale nie właściwą synagogę, niewolno im jeździć konno po mieście, muszą chodzić w przepisanem ubraniu, podobnem do ubrania Żydów polskich- szaro, z głową pokrytą czworokątną czapką przypominającą cokolwiek konfederatkę (…) Żydzi tutejsi mają stosunki w Rossyi, Francyi, Austryi, Anglii i Indyjach; są oni niejako łącznikiem pomiędzy Bucharą a cywilizacją europejską. Pomiędzy europejskimi kupcami w Bucharze znajduje się znaczny kontyngens izraelitów.***
Zapis tefilin wykonywany był przez sofera (hebr. סופר – pisarz, skryba), osobę uprawnioną do przepisywania świętych pism, jak zwoje Tory, ketuby (kontrakty małżeńskie) czy mezuzy (biblijne fragment mocowane na odrzwiach). Przepisywaniu towarzyszy szereg bardzo surowych reguł. Biblijne wersy powinny być pisane wyraźnym kwadratowym pismem, a poszczególne litery nie mogą się stykać. Każdy błąd, pominięcie lub pomylenie litery może uczynić cały cytat nieodpowiednim do użytku. Jedynie drobne błędy, które zdarzą się na początku lub końcu wyrazu, można w drodze wyjątku poprawić. Dlatego nikt i nic nie powinien odwracać uwagi sofera podczas zapisywania tefilin, jak podkreślają rabini: choćby nawet król Izraela przyszedł go powitać, nie wolno mu odpowiadać.
Do zakładania tefilin podczas codziennej porannej modlitwy zobowiązany jest każdy dorosły Żyd powyżej 13-tego roku życia, a zatem mężczyzna po bar-micwie. Wyjątek stanowi dzień szabatu oraz inne dni świąteczne, które są święte same w sobie, a zatem nie wymagają już dodatkowych uświęcających znaków. Tefilin montowany jest za pomocą rzemieni, w sposób o którym była już mowa. Jako pierwszy przywiązuje się tefilin szel jad, umieszczając go po wewnętrznej stronie lewego ramienia (w przypadku osób leworęcznych na prawym ramieniu), tuż nad łokciem, na wysokości serca. Następnie tefilin szel rosz instaluje się pomiędzy oczami, dwie szerokości pieści ponad nosem, a więc mniej więcej na linii włosów. Zakładaniu tefilin towarzyszy wypowiadanie odpowiednich błogosławieństw. Podczas noszenia tefilin nie wolno wykonywać takich czynności jak jedzenie, spanie czy wchodzenie na cmentarz i inne zakazane miejsca.
Tradycja noszenia tefilin nawiązuje do słów biblijnych z Księgi Powtórzonego Prawa (11, 18): I tak przyjmcie te słowa moje do serca waszego i do duszy waszej; i nawiążcie je jako znak na rękę waszę, i niechaj będą przepaską między oczyma waszemi.****(tłum. Izaak Cylkow). Trzeba przy tym zaznaczyć, że dosłowny nakaz noszenia tefilin, ani sposób ich wykonania nie sposób znaleźć w wersetach biblijnych. Obowiązek ten wywiedli z cytowanych ustępów rabini znacznie później, a dokładne instrukcje podawały kodeksy halachiczne, m.in. Szulchan Aruch Józefa Karo (XVI w.).
Cały tefilin umieszczony jest w prostokątnej bawełnianej torebce w czarnym kolorze, ściąganej czarną tasiemką przechodzącą przez specjalny tunel. Każdy pobożny Żyd całuje swój tefilin po wyjęciu i przed włożeniem go z powrotem do torebki.
* Konsultacja merytoryczna: dr hab. Leszek Hońdo
**Raszi, właśc. Szlomo ben Icchak (1040–1105) – żydowski uczony, rabin. Autor komentarzy do Tory i Talmudu.
*** Oscar Heyfelder, Buchara i Bucharczycy, „Wszechświat”, t. VII, nr 37 z 15.09.1889, s. 592
**** Pięcioksiąg Mojżesza. Piąta Księga Mojżesza. Deuteronomium, tłum. Izaak Cylkow, Kraków 1895, s. 57
Bibliografia:
- Zofia Borzymińska, hasło: filakteria [w:] Polski Słownik Judaistyczny http://www.jhi.pl/psj/filakteria [dostęp z dn. 16.09.2019]
- Julius H. Greenstone, Joseph Jacobs, Ludwig Blau, Emil G. Hirsch, hasło: PHYLACTERIES ("tefillin") [w:] „Jewish Encyclopedia”, 1906 http://www.jewishencyclopedia.com/articles/12125-phylacteries [dostęp z dn. 16.09.2019]
- Oscar Heyfelder, Buchara i Bucharczycy, „Wszechświat”, t. VII, nr 37 z 15.09.1889
- Pięcioksiąg Mojżesza. Piąta Księga Mojżesza. Deuteronomium, tłum. Izaak Cylkow, Kraków 1895
- Louis Isaac Rabinovitz, hasło: Tefillin, [w:] „Encyclopaedia Judaica. Second Edition”, vol. 19, s. 577–579, 2007
