Zabawka dziecięca w całości wykonana z drewna. Składa się z podstawki z kółkami i otworem do przewleczenia sznurka, służącym do ciągnięcia zabawki oraz osadzonych na niej dwóch czerwonych koników i karuzelki.
Jest to jeden z niewielu zachowanych reprezentantów najstarszych zabawek z żywieckiego ośrodka zabawkarskiego. Na terenach Polski południowej, już od końca XIX wieku, w oparciu o tzw. przemysł drzewny, rozwijało się ludowe zabawkarstwo, polegające na wytwórczości chałupniczej w wiejskich warsztatach domowych, w której brały udział całe rodziny. Po I wojnie światowej wraz z wprowadzaniem na rynek coraz tańszych żelaznych i blaszanych narzędzi i naczyń produkcji fabrycznej, znacznie zmniejszył się popyt na tego typu wyroby drewniane, a wiele z nich w ogóle już nie znajdowało zbytu. Producenci tych przedmiotów, przestawiali się więc na wyrób zabawek, które dotąd wyrabiane były tylko przy okazji. Stąd też w latach 20. i 30. XX w. zabawkarstwo zaczęło rozwijać się na znacznie szerszą skalę. Cała ta wytwórczość grupowała się w kilku ośrodkach zabawkarskich, których wyroby charakteryzują się zbliżonym asortymentem, formą oraz kolorystyką i sposobem zdobienia. Gotowe, tanie wyroby sprzedawane były na targach i jarmarkach, a także na odpustach, nieraz w dość odległych okolicach.
Najstarszym ośrodkiem zabawkarstwa drewnianego jest żywiecki, który w 1999 roku przez reformę administracyjną został przedzielony granicą województw. Stryszawa, Lachowice, Kuków i Hucisko znalazły się w powiecie suskim woj. małopolskiego, a pozostałe wsie: Koszarawa, Pewel Mała i Wielka, Przyborów i Krzeszów, pozostały w powiecie żywieckim woj. śląskiego. Stąd też uznając historyczne istnienie jednego ośrodka zabawkarskiego, wprowadzono nazwę: zabawkarstwo żywiecko-suskie i pod tą nazwą w 2016 roku, decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, zostało wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Wózek z karuzelką wykonany został w 1929 roku przez Antoniego Walasia (Walusia?) z Pewli Wielkiej, o którym poza nazwiskiem nic więcej nie wiadomo. Jest to typowa dla żywiecczyzny zabawka jarmarczna, czyli wyrabiana z przeznaczeniem na sprzedaż, jednak zamiast typowej bryczki zdobionej ryzowaniem, zabawkę tworzy umieszczona z tyłu karuzelka z jeźdźcami na koniach. Jest ona w formie nazywanej „latarką” tzn. składa się z dwóch poziomych, współśrodkowych krążków, tarcz na wspólnej osi, połączonych wokół krawędzi toczonymi filarkami. Ta konstrukcja być może wzorowana jest na sponowym kole garncarskim, a jej dolna tarcza, służąca jako koło zamachowe, oparta jest przy krawędzi na kole, osadzonym pionowo na osi tylnych kół wózka, które obracając się wprawiają karuzelkę w ruch obrotowy. Tarcza oraz wewnętrzne kółko są zdobione ornamentem ryzowanym na tle malowanym fioletową farbą, w postaci dookolnej linii z wpisaną centralnie rozetą (gwiazdą heksapentalną), motywem na tym terenie nazywanym „trzy ósemki”. Ryzowany, na malowanym tle, geometryczny ornament to charakterystyczny dla tego ośrodka sposób zdobienia zabawek: kółek wózków, kołysek oraz bryczek.
Nie ma pewnych informacji kto i kiedy zapoczątkował na tym terenie wyrób zabawek z karuzelkami. Wiadomo tylko, że w 1928 roku Alojzy Porzycki z Lachowic-Zagrody, zakupiwszy na targu w Suchej na wzór karuzelkę na korbkę (pochodzącą najprawdopodobniej z Kukowa), sam zaczął produkować tzw. karaselki. Były to osadzone na dyszelku dwa kółka z latarkami i konikami. Taką samą konstrukcję posiada zabawka zwana w regionie żywieckim gwariaty, bądź wariaty, już bez latarek z jedynie z samymi figurkami koników, która jeszcze w dużych ilościach produkowana była do końca XX w.
Schematyczne, o ciężkiej, kanciastej sylwetce, ze sterczącymi uszami i wiszącymi brzuchami figurki wyobrażające konie pociągowe nazywane były capami. Pojedyncze lub parami, czasem z mniejszym, źrebakiem pośrodku, osadzane były na podstawkach z kółkami, zaprzęgane do bryczek lub też do wozów drabiniastych. Malowane były buraczkową, później ciemno-czerwoną farbą i należą do najbardziej znanych i charakterystycznych zabawek żywieckich, chociaż sprzedawane w dużych ilościach w Krakowie, na Emausie czy Rękawce, powszechnie uważane były za krakowskie.
Kolekcja zabawek dziecięcych znajdująca się w zbiorach MEK może być oceniona na ok. 2 500 obiektów. W tym jedną z największych liczebnie, bo obejmującą ok. 400 sztuk, jest kolekcja zabawek drewnianych, pochodzących z kilku ośrodków zabawkarskich, a najliczniej reprezentowany (ok. 250 obiektów) jest ośrodek żywiecko-suski. Najstarsze zabawki z tego ośrodka, a pochodzące z 1918 roku i następnie z lat 20. i 30. XX w., są unikatowe gdyż ich wzory nie są już kontynuowane w produkcji i zachowały się wyłącznie w Muzeum Etnograficznym w Krakowie.
Opracowała: Małgorzata Oleszkiewicz
Wybór literatury:
Jest to jeden z niewielu zachowanych reprezentantów najstarszych zabawek z żywieckiego ośrodka zabawkarskiego. Na terenach Polski południowej, już od końca XIX wieku, w oparciu o tzw. przemysł drzewny, rozwijało się ludowe zabawkarstwo, polegające na wytwórczości chałupniczej w wiejskich warsztatach domowych, w której brały udział całe rodziny. Po I wojnie światowej wraz z wprowadzaniem na rynek coraz tańszych żelaznych i blaszanych narzędzi i naczyń produkcji fabrycznej, znacznie zmniejszył się popyt na tego typu wyroby drewniane, a wiele z nich w ogóle już nie znajdowało zbytu. Producenci tych przedmiotów, przestawiali się więc na wyrób zabawek, które dotąd wyrabiane były tylko przy okazji. Stąd też w latach 20. i 30. XX w. zabawkarstwo zaczęło rozwijać się na znacznie szerszą skalę. Cała ta wytwórczość grupowała się w kilku ośrodkach zabawkarskich, których wyroby charakteryzują się zbliżonym asortymentem, formą oraz kolorystyką i sposobem zdobienia. Gotowe, tanie wyroby sprzedawane były na targach i jarmarkach, a także na odpustach, nieraz w dość odległych okolicach.
Najstarszym ośrodkiem zabawkarstwa drewnianego jest żywiecki, który w 1999 roku przez reformę administracyjną został przedzielony granicą województw. Stryszawa, Lachowice, Kuków i Hucisko znalazły się w powiecie suskim woj. małopolskiego, a pozostałe wsie: Koszarawa, Pewel Mała i Wielka, Przyborów i Krzeszów, pozostały w powiecie żywieckim woj. śląskiego. Stąd też uznając historyczne istnienie jednego ośrodka zabawkarskiego, wprowadzono nazwę: zabawkarstwo żywiecko-suskie i pod tą nazwą w 2016 roku, decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, zostało wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Wózek z karuzelką wykonany został w 1929 roku przez Antoniego Walasia (Walusia?) z Pewli Wielkiej, o którym poza nazwiskiem nic więcej nie wiadomo. Jest to typowa dla żywiecczyzny zabawka jarmarczna, czyli wyrabiana z przeznaczeniem na sprzedaż, jednak zamiast typowej bryczki zdobionej ryzowaniem, zabawkę tworzy umieszczona z tyłu karuzelka z jeźdźcami na koniach. Jest ona w formie nazywanej „latarką” tzn. składa się z dwóch poziomych, współśrodkowych krążków, tarcz na wspólnej osi, połączonych wokół krawędzi toczonymi filarkami. Ta konstrukcja być może wzorowana jest na sponowym kole garncarskim, a jej dolna tarcza, służąca jako koło zamachowe, oparta jest przy krawędzi na kole, osadzonym pionowo na osi tylnych kół wózka, które obracając się wprawiają karuzelkę w ruch obrotowy. Tarcza oraz wewnętrzne kółko są zdobione ornamentem ryzowanym na tle malowanym fioletową farbą, w postaci dookolnej linii z wpisaną centralnie rozetą (gwiazdą heksapentalną), motywem na tym terenie nazywanym „trzy ósemki”. Ryzowany, na malowanym tle, geometryczny ornament to charakterystyczny dla tego ośrodka sposób zdobienia zabawek: kółek wózków, kołysek oraz bryczek.
Nie ma pewnych informacji kto i kiedy zapoczątkował na tym terenie wyrób zabawek z karuzelkami. Wiadomo tylko, że w 1928 roku Alojzy Porzycki z Lachowic-Zagrody, zakupiwszy na targu w Suchej na wzór karuzelkę na korbkę (pochodzącą najprawdopodobniej z Kukowa), sam zaczął produkować tzw. karaselki. Były to osadzone na dyszelku dwa kółka z latarkami i konikami. Taką samą konstrukcję posiada zabawka zwana w regionie żywieckim gwariaty, bądź wariaty, już bez latarek z jedynie z samymi figurkami koników, która jeszcze w dużych ilościach produkowana była do końca XX w.
Schematyczne, o ciężkiej, kanciastej sylwetce, ze sterczącymi uszami i wiszącymi brzuchami figurki wyobrażające konie pociągowe nazywane były capami. Pojedyncze lub parami, czasem z mniejszym, źrebakiem pośrodku, osadzane były na podstawkach z kółkami, zaprzęgane do bryczek lub też do wozów drabiniastych. Malowane były buraczkową, później ciemno-czerwoną farbą i należą do najbardziej znanych i charakterystycznych zabawek żywieckich, chociaż sprzedawane w dużych ilościach w Krakowie, na Emausie czy Rękawce, powszechnie uważane były za krakowskie.
Kolekcja zabawek dziecięcych znajdująca się w zbiorach MEK może być oceniona na ok. 2 500 obiektów. W tym jedną z największych liczebnie, bo obejmującą ok. 400 sztuk, jest kolekcja zabawek drewnianych, pochodzących z kilku ośrodków zabawkarskich, a najliczniej reprezentowany (ok. 250 obiektów) jest ośrodek żywiecko-suski. Najstarsze zabawki z tego ośrodka, a pochodzące z 1918 roku i następnie z lat 20. i 30. XX w., są unikatowe gdyż ich wzory nie są już kontynuowane w produkcji i zachowały się wyłącznie w Muzeum Etnograficznym w Krakowie.
Opracowała: Małgorzata Oleszkiewicz
Wybór literatury:
- Oleszkiewicz Małgorzata, Ośrodek zabawkarski w Stryszawie i Lachowicach, „Rocznik babiogórski”, 2002, vol. 4, s. 197–213.
- Oleszkiewicz Małgorzata, Zabawki w zbiorach Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie, „Zabawy i zabawki”, Muzeum zabawek i Zabawy w Kielcach, 2008, s. 127–152.
- Oleszkiewicz Małgorzata, Zabawkarstwo, Kultura ludowa Górali Żywieckich, red. Katarzyna Ceklarz, Barbara Rosiek, Kraków 2018, s. 325–352.
- Seweryn Tadeusz, Polskie zabawki ludowe, Warszawa 1960.
- Udziela Seweryn, Przemysł drzewny w Koszarawie, „Przemysł i Rzemiosło”, 1921. vol. I, s. 79–82.
