Załóżka, zwana często napierśnikiem (jid. bristech), rzadziej przodzikiem, to stosunkowo sztywny prostokątny fragment materiału (najpopularniejsze to aksamit, adamaszek czy brokat), mający zasłonić rozcięcie damskiej koszuli. Jej pośrednią funkcją jest także tuszowanie kobiecych kształtów, aby zgodnie z nakazami religii uczynić ubiór niewiasty możliwie skromnym (hebr. cnijut). Wielkość napierśnika uzależniona jest od indywidualnych potrzeb właścicielki. Prezentowane tutaj trzy przykłady ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie mają 22–25 cm długości i między 8,5 a 10 cm szerokości. Załóżka zakończona jest u góry półokrągłym wycięciem oraz dwiema tasiemkami, służącymi do wiązania. U dołu natomiast posiada specjalną, zazwyczaj płócienną zakładkę, będącą przeważnie przedłużeniem podszewki, do umocowania za paskiem spódnicy. Widoczna powierzchnia zewnętrzna załóżki jest bogato i oryginalnie zdobiona haftem szychowym, złotym, srebrnym lub mieszanym, najczęściej w technice tzw. „hiszpańskiej roboty” (jid. szpanier arbajt). W dekoracji dominują motywy geometryczne i roślinne. W celu uwydatnienia szychowych koronek, wypełniano je niejednokrotnie watą. Spośród omawianych trzech napierśników jeden (4230/MEK) posiada ornamentację pokrywającą całą płaszczyznę prostokąta, kolejny (7076/MEK) obwiedziony jest koronką szychową dookoła, w pasie centralnym ozdobę stanowi jedynie dekoracja materiału. Jedna załóżka (7077/MEK) wykonana jest wyłącznie z ozdobnej tkaniny brokatowej.
Wspomniana „hiszpańska robota” to charakterystyczna technika formowana koronek przy użyciu cienkich srebrnych lub złoconych blaszek. Zgodnie z tradycją tę metodę dekoracji tkanin przywieźli ze sobą Żydzi sefardyjscy, którzy w czasach Zygmunta Augusta przybyli do Lwowa i Krakowa. Dziś wiemy, że jej sefardyjskie pochodzenie jest jedynie legendą, a w rzeczywistości ta technika zdobienia powstała znacznie później na terenach polskich. Przemawia za tym fakt jej rozpowszechnienia niemal wyłącznie pośród Żydów aszkenazyjskich, a także brak zachowanych obiektów pochodzących z okresu wcześniejszego niż wiek XIX.
Historyk i etnograf Łukasz Gołębiowski (1773–1849) już w 1830 r. dostrzegł kolejną, niezwykle praktyczną funkcję załóżki, „która jest we środku odstająca nieco, że ręce założyć można, umieścić chustkę”*. Gest ten istotnie musiał być szeroko rozpowszechniony wśród kobiet żydowskich, co potwierdza chociażby rycina autorstwa Jeana Pierre’a Norblina (1745–1830), ukazująca Żydówkę polską, zamieszczona w Zbiorze wzorowym rozmaitych polskich ubiorów (1817). Druga połowa XVIII wieku przyniosła znaczące zmiany w ich ubiorze, dotychczas dość egzotycznym. Zwłaszcza w większych ośrodkach miejskich, pod wpływem krajów zachodnich, weszły w modę tzw. suknie paryskie, popularne również wśród polskich mieszczek. Nie zrezygnowały jednak Żydówki z wciąż bogato zdobionych napierśników, które stały się tym samym często jedynym elementem odróżniającym strój niewiasty żydowskiej od polskiej.
Dokładne pochodzenie obiektów nie jest znane. Wiadomo jednak, że w marcu 1938 roku ksiądz kanonik Edmund Majkowski (1892–1951) z Kopanicy (pow. wolsztyński) aktem depozytu przekazał do zbiorów MEK dwie załóżki (wśród nich tę o nr. inw. 4230/MEK), kołnierz do kitla oraz dwie jarmułki, pochodzące z Grodziska Wielkopolskiego. Pozostałe dwa napierśniki (7076/MEK, 7077/MEK) należy najprawdopodobniej identyfikować ze starodawnymi haftami żydowskimi z XVIII wieku noszonymi jako ozdoba na piersiach**, które w 1915 roku podarował Muzeum dr Franciszek Gawełek (1884–1919), sekretarz Wydziału Towarzystwa Muzeum Etnograficznego.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że obok przedstawionych powyżej obiektów w Dziale Strojów i Tkanin MEK zachowały się jeszcze dwa napierśniki, prezentowane w ramach ekspozycji stałej w Starej Synagodze w Krakowie.
*Łukasz Gołębiowski, Ubiory w Polszcze od najdawniejszych czasów aż do chwil obecnych sposobem dykcjonarza ułożone i opisane, Warszawa 1830, s. 304-305
** Księga Darów 1911-1967 (Dział Inwentaryzacji i Gromadzenia Zbiorów MEK).
Opracowała Kamila Wasilewska-Prędki.
Wybrana bibliografia:
Jean-Pierre Norblin de la Gourdaine, Zbiór wzorowy rozmaitych polskich ubiorów pędzlem znanego malarza Norblin wydanych a przez sławnego Debucourt na miedzi wyrżniętych, Paryż 1817, wersja cyfrowa: https://polona.pl/item/zbior-rozmaitych-stroiow-polskich-costumes-polonais,Mzc1NDAyMg/0/#info:metadata [dostęp z dn. 26.01.2019].
Łukasz Gołębiowski, Ubiory w Polszcze od najdawniejszych czasów aż do chwil obecnych sposobem dykcjonarza ułożone i opisane, Warszawa 1830.
Maksymilian Goldstein, Karol Dresdner, Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich, Lwów 1935.
Irena Turnau, Ubiór żydowski, [w:] „Przegląd orientalistyczny, nr 3, Warszawa 1987.
Barbara Kalfas, Zabytkowe tkaniny i hafty żydowskie w zbiorach muzeów krakowskich, [w:] „Krzysztofory”, t. 15, Kraków 1988.
Anna Lebet-Minakowska, Katalog judaików. Część I: Tkaniny, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2008.
A. Lebet-Minakowska, The “Szpanier Arbajt” Technique, [w:] “Jewish Artists and Central – Eastern Europe. Art Centers – Identity – Heritage from the 19th century to the Second World War”, Warszawa 2010–2011.
