Laska stylizowana na góralską ciupagę, długa, wąska, wytoczona z drewna jaworowego i politurowana. U góry owinięta jest mosiężnym drutem z zawieszonymi luźno kółeczkami. U dołu zakończona jest stalową kulką i okuta mosiądzem z moletowanym rantem. Rączka w formie toporka w miejscu obucha ma naturalistyczną głowę orła z wyciągniętym do przodu, ostro zakończonym dziobem (żelazo kute, obrabiane metodą metaloplastyki, chromowane, grawerowane); po jednej stronie ostrza ozdobna nakładka ze złoconego mosiądzu. Cały toporek ozdobiony jest grawerowanymi roślinno-geometrycznymi motywami. Od góry widać napis: „Pamiątka z gór Tatrów 1868”.
Siekiery i topory to wielofunkcyjne narzędzia a także broń – w Europie od wieków powszechnie używane były przez chłopów, a na terenach Karpat przez pasterzy. Góralskie, niewielkie siekierki na dłuższym toporzysku, na Podhalu nazywane ciupagami, pozwalały młodym juhasom wykazywać się sprawnością, kiedy rzucali nimi do celu lub podrzucali je i łapali w tańcu, a bacowie używali ich do zabiegów magicznych, które miały chronić owce. Z użytkowych ciupag-rąbanic i kijów z doczepionymi „zbyrcadłami” (dzwonkami lub dźwięczącymi kółkami metalowymi) z czasem wykształciły się ozdobne ciupagi – elementy męskiego stroju odświętnego, a także znane do dziś ciupagi – laski turystyczne i pamiątki z pobytu w górach.
Prezentowana laska-ciupaga jest delikatna w formie, wręcz wykwintna. Została wykonana w 1868 roku przez Józefa Krzeptowskiego. Zachowały się dość liczne wzmianki o jego wyrobach (noże, pieczątki, toporki), które wystawiane były m.in. na Powszechnej Wystawie Światowej w Paryżu w 1867 roku. Poza tym wiemy o nim tylko tyle, że pochodził z Kościeliska, gdzie urodził się także Jan Krzeptowski–Sabała (1809-1894) najsłynniejszy Zakopiański gawędziarz. Może byli braćmi?
W zbiorach Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem znajdują się dwie ciupagi turystyczne wykonane przez Józefa Krzeptowskiego. Jedna z nich, bardzo podobna do naszej laski-ciupagi należała kiedyś do dr. Tytusa Chałubińskiego (1820-1889). „Odkrywca” i popularyzator Zakopanego musiał z tą ciupagą chodzić po górach, gdyż widać na niej wyraźne ślady używania.
Naszą laską-ciupagą nikt się nie podpierał, co widać po stanie, w jakim się zachowała. Laska ta została w 1875 roku podarowana przez samego Józefa Krzeptowskiego do zbiorów Muzeum Techniczno-Przemysłowego (stamtąd trafiła do MEK) i nie byłoby w tym nic dziwnego gdyby nie drobny dopisek w korespondencji tegoż Muzeum: Z Zakopanego, Józef Krzeptowski upomina się o toporek mały, dwie pieczątki i nóż góralski, które był dawniej przeznaczył na dar dla Cesarza, w razie przyjazdu do Galicji, i zezwolił był na czasowe ich złożenie w muzeum techniczno-przemysłowem, obecnie zaś pragnie je odebrać. Kraków, dn. 3 września 1875, Weigel. Pozostałe rzeczy Krzeptowskiemu oddano, toporek został w Muzeum.
Tym samym wyjaśnia się dlaczego ta laska-ciupaga wyróżnia się pośród innych podobnych wyrobów Krzeptowskiego nie tylko pieczołowitością wykonania, ale nawet wprowadzeniem elementów pozłacanych. Rzeczywiście, objazd cesarza Franciszka Józefa po Galicji był przygotowywany w latach 1867-68, ale kilkakrotnie go przekładano (do skutku doszedł dopiero w roku 1880). Nic dziwnego, że po kilku latach twórca upomniał się o swoje wyroby. Ciekawe, czy bardzo był rozczarowany, że nie trafią w ręce Najjaśniejszego Pana?
Opracowała Małgorzata Oleszkiewicz
Za pomoc w śledzeniu zagadek i wątków związanych z opisywanym eksponatem dziękuję moim Koleżankom i Kolegom: Annie Kozak z Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem oraz Magdalenie Dolińskiej, Janowi Ostrodze i Józefowi Leniartkowi z Muzeum Etnograficznego w Krakowie.
Literatura:
Kazimierz Moszyński, Kultura Ludowa Słowian, Warszawa, 1968, t. I,
Jan G.H. Pawlikowski, Pasterstwo w literaturze, Kazimierz Przerwa Tetmajer, Na skalnym Podhalu, w: Życie i folklor pasterzy Tatr polskich i Podhala, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1967, s. 306-307
Tadeusz Seweryn, Ikonografia etnograficzna, „Lud”, t. 39, s. 333
Edyta Starek, Ubiór pasterzy, w: Życie i folklor pasterzy Tatr polskich i Podhala, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1967, s. 56-57
