Kapelusz wykonywany i noszony przez Fulan (Fulbe, Fulbejów, Peul)* – pasterzy i koczowników ze strefy Sahelu. Nakrycia głowy w Afryce, niezależnie od kultury czy grupy narodowościowej/etnicznej, zawsze pełniły ważną, wielozadaniową funkcję. Były wyznacznikiem pozycji społecznej, wyróżnikiem etnicznej i kulturowej tożsamości oraz praktycznym, często niezbędnym uzupełnieniem stroju. Taką też funkcję pełniły kapelusze fulańskie, których głównym zadaniem była ochrona ciała przed palącym słońcem. Średnica ronda kapelusza dochodziła nawet do 50 cm, co pozwalało chronić nie tylko głowę, ale i szyję oraz ramiona. Kapelusze wyrabiane były zazwyczaj przez młodych (dorastających) chłopców – przyszłych pasterzy. Zajmowali się oni zarówno pozyskiwaniem włókna roślinnego (słomy z traw), jak i samym wyplataniem. Technika wykonania (splot), jak i stożkowy kształt (zapewniający pustą przestrzeń pośrodku) gwarantowały przewiewność i cyrkulację powietrza. Wierzchołek kapelusza oraz krawędź ronda często były dekorowane i wzmacniane skórzanymi frędzlami i lamówkami. W niektórych kapeluszach, zwłaszcza tych o charakterystycznym, stożkowym kształcie, umieszczano także skórzane aplikacje w kształcie pasów i rombów, a nawet dekoracje z muszelek kauri (cowri) i malunki wykonane henną. Uzupełnieniem tradycyjnego kapelusza był luźny strój – długa tunika zakładana przez głowę i skórzane „spodnie” wiązane w pasie (obydwa obiekty również w zbiorach MEK, lecz pochodzą od Fulan-Bororo z Nigru).
Fulańskie kapelusze różniły się w zależności od miejsca wykonania i pochodzenia. Zazwyczaj kapelusze były proste, pozbawione fantazyjnych ozdób, lecz w miarę jak stawały się swoistym „trade-mark” kultury fulańskiej, ich wielkość, sposób zdobienia i dekoracje zaczęły przybierać coraz bardziej fantazyjne formy. Współcześnie wiele wariantów fulańskich nakryć głowy jest noszonych również przez innych mieszkańców strefy Sahelu, a nawet Sahary (Tuaregowie). Są oferowane na afrykańskich targach, sprzedawane na ulicznych straganach i przez obnośnych sprzedawców. Stopniowo, przez ostatnie dziesięciolecia, fulańskie kapelusze przestały pełnić funkcję wyłącznie wyróżnika etnicznej tożsamości. Ich obecna popularność to pokłosie dwóch czynników: czysto pragmatycznego podejścia (doskonała osłona głowy/ciała przed słońcem) i etnograficznej mody (popularna pamiątka/nabytek z podróży do krajów Afryki Zachodniej).
Kapelusz fulański z Gwinei (wraz z grupą pięciu podobnych, acz różniących się nieco kształtem i rozmiarami) został wykonany i pozyskany na obszarze tzw. Futa Dżalon (Fuuta Jaloo)**. W zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie wchodzi w skład kolekcji zakupionej od Marty Czyż z Warszawy, której rodzina przebywała w Gwinei w latach 70. i 80. XX w. Zespół 23 przedmiotów reprezentuje kulturę pasterskich Fulan z Futa Dżalon, a w jego skład wchodzą wyroby ze skóry, broń, plecionki, haftowana męska tunika oraz sześć kapeluszy.
*Ludy Fulbe (endoetnonim), znane też jako Fulbeje, Peul lub Fulanie (którą to nazwę przyjęło się najczęściej stosować w polskiej literaturze etnograficznej), to odrębna grupa etniczna, zespół językowy a zarazem kultura pasterzy – koczowników zamieszkujących strefę Sahelu od Gwinei, Gambii i Senegalu na zachodzie po Niger i północny Kamerun (Adamawę) na wschodzie. Niezależnie od lokalnych różnic wszystkich Fulanów łączy: przeświadczenie o wspólnym pochodzeniu, „rasowej” odmienności (uważają się za białych lub potomków białych ludów Afryki) od sąsiednich ludów, wyznawanie islamu (sunnickiego), a przede wszystkim koczownicze pasterstwo i związana z nim hodowla bydła. Współcześnie wielu Fulan zajmuje się także handlem i od pokoleń prowadzi osiadły tryb życia. Od wieków Fulanie tworzyli quasi-państwa, tzw. sułtanaty lub lamidaty, a zamieszkiwane i zdominowane przez nich terytoria zwyczajowo nazywane są Futa (np. Futa Dżalon w Gwinei, Futa Toro w Senegalu).
**Futa Dżalon (w języku fulbe: Fuuta Jaloo) to rozległa wyżyna zajmująca znaczny obszar Gwinei, głównie w prowincjach Labe i Mamou. Fulańskie słowo Futa jest nazwą ogólną, którą Fulanie nadawali każdemu terytorium, na którym żyli (i które zdominowali). Od wieków region ten, ze względu na ukształtowanie terenu (średnia wysokość 1000–1500 m n.p.m.), stanowił enklawę dla koczowniczych pasterzy, którzy na sawannie Dżalon wypasać mogli swoje bydło. Ze względu na sporą wysokość n.p.m., a co za tym idzie stosunkowo niskie temperatury, nie występowała tu zagrażająca bydłu mucha tse-tse (glossina), przenosząca pierwotniaka będącego przyczyną tzw. śpiączki afrykańskiej. Stąd też Futa Dżalon uważane jest za jedną z największych enklaw fulańskich w Afryce Zachodniej.
Opracował Jacek Kukuczka.
Bibliografia:
Hanczka-Wrzosek B., Komorowski Z., Rybiński A., Ludy Afryki. Przegląd regionalny, Warszawa 1985.
Kuś M., Miskowiec M., Hausańskie wzory haftów, [w:] „XIV Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. XIV, 1998.
Harris J. E., The Kingdom of Fouta-Diallon, Illinois (USA), 1965.
https://uritextilesandapparel.wikispaces.com/Fulani+Hat (dostęp 11.07.2018)
https://de.wikipedia.org/wiki/Fulbehut#/media/File:1997_276-18A_Yaake_demonstration.jpg (dostęp 11.07.2018)
