Jarmułka dziecięca uszyta w formie czepka z wzorzystej tkaniny brokatowej w motywy roślinne. Od spodu podszyta jest amarantowym i kremowym jedwabiem w postaci klinów łączących się u szczytu jarmułki. Wokół zewnętrznego dolnego brzegu naszyty jest amarantowy jedwabny pas stanowiący tło dla koronki – forbotki z bajorków (nici jedwabne owinięte drucikiem lub nićmi szychu). Do zewnętrznego szczytu jarmułki przyszyty jest koronkowy ażurowy galonek określany jako „szpanier arbajt” albo „safardyjska robota”. Technika wykonania tego typu koronek polegała na przeplataniu pasków folii metalowej, fryzowanej lub gładkiej, wzmacnianych (przeszywanych) nićmi lnianymi lub konopnymi. Zgodnie z tradycją tę metodę dekoracji tkanin przywieźli ze sobą z Hiszpanii Żydzi sefardyjscy, którzy w czasach Zygmunta Augusta przybyli do Lwowa i Krakowa. Obecnie sefardyjskie pochodzenie tej techniki jest kwestionowane i uznaje się, że powstała ona znacznie później na terenach polskich. Przemawia za tym fakt jej rozpowszechnienia niemal wyłącznie pośród Żydów aszkenazyjskich, a także brak zachowanych obiektów pochodzących z okresu wcześniejszego niż wiek XIX. Tego typu koronki spotykamy również na czepcach mieszczek żywieckich.
Jarmułka należy do zespołu obiektów, które trafiły do zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie w marcu 1938 r. drogą przekazu (w formie depozytu) od księdza kanonika Edmunda Majkowskiego z Kopanicy (pow. wolsztyński ). Poza prezentowaną jarmułką dziecięcą kolekcję MEK wzbogaciły wówczas jeszcze cztery elementy rytualnego żydowskiego stroju: dwie załóżki/napierśniki (4229/MEK, 4230/MEK), kołnierz do kitla (4231/MEK) oraz jarmułka (4233/MEK).
Jarmułka była nakryciem głowy noszonym przez Żydów Europy środkowo-wschodniej jako obowiązkowy element codziennego stroju. Ubierano ją niezależnie od innych nakryć głowy, choćby tak popularnego u Żydów ortodoksyjnych czarnego kapelusza czy też kołpaka (jid. sztrajmel), powszechnego choćby wśród chasydów. Przykłady przechowywane w MEK są jednak jej odświętną, liturgiczną odmianą, którą zakładano wyłącznie w szabas i ważne święta.
Obowiązek nakrywania głowy przez Żydów nie ma swoich źródeł bezpośrednio w nakazach Tory, uznawany jest jednak z jeden ze zwyczajów (minhag) uświęconych tradycją. Już w Biblii odnaleźć można fragmenty mówiące o zakrytej głowie arcykapłana, co w kulturze antycznego Bliskiego Wschodu było wyrazem najwyższego szacunku. Wśród społeczności żydowskiej zwyczaj ten utrwalił się powszechnie jednak dopiero w średniowieczu.
Nazwa jarmułki (jid. jarmulke)pochodzi najprawdopodobniej od tureckiego terminu jahmurłuk oznaczającego kaptur. Legenda wywodzi ją jednak od aramejskiego wyrażenia yire malka, które wyraża szacunek wobec Boga. Jarmułka stała się zatem nieodzownym atrybutem modlącego się Żyda, a z czasem jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli judaizmu.
Opracowanie: Ewa Rossal i Kamila Wasilewska-Prędki
Wybrana bibliografia:
Maksymilian Goldstein, Karol Dresdner, Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich, Lwów 1935
Marta Michałowska, Leksykon włókiennictwa. Surowce i barwniki, narzędzia i maszyny, techniki i technologie, wyroby i dziedziny, Warszawa 2006
Krystyna Kolstrung – Grajny, Mieszczański strój żywiecki, Fundacja Braci Golec 2007
Anna Lebet-Minakowska, Katalog judaików. Część I: Tkaniny, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2008
Anna Lebet-Minakowska, The “Szpanier Arbajt” Technique [w:] “Jewish artists and Central - Eastern Europe. Art Centers - Identity - Heritage from the 19th century to the Second World War”, Warszawa 2010- 2011
Magdalena Sieramska, hasło: jarmułka [w:] Polski Słownik Judaistyczny http://www.jhi.pl/psj/jarmulka [dostęp z dn. 25.09.2017]
