Para dziecięcych skarpet dzianych ręcznie na drutach pochodzi ze wsi Kosmacz na Huculszczyźnie w zachodniej Ukrainie. Wyrób datowany jest na około 1883 r. i został pierwotnie zakupiony do zbiorów Muzeum Techniczno-Przemysłowego w Krakowie w 1884 r. W 1950 r. w wyniku likwidacji Muzeum trafił do kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, a w 1989 r. został przekazany do Muzeum Etnograficznego.
W końcu XIX – na początku XX w. jednym ze sposobów propagowania strojów ludowych, m.in. huculskich, stały się wystawy etnograficzne i przemysłowe. To właśnie podczas takich wydarzeń zwiedzający mieli okazję zapoznać się z twórczością lokalnych wytwórców. Dzięki temu następowała „wzajemna wymiana”: w ubraniach mody miejskiej odczytywano stosowanie tradycyjnych motywów (co stało się bardzo popularnym w tym okresie), i odwrotnie – w wyrobach ludowych pojawiały się nowe techniki wytwórcze i sposoby zdobienia. Często produkty na takie wystawy były specjalnie wykonane z surowców wysokiej jakości, zdobione oryginalnymi wzorami i splotami, całkowicie nowe (nie używany wcześniej). Te eksponaty, które zwróciły uwagę osób prywatnych lub muzealników, zakupiono czy darowano do zbiorów, dzięki czemu zachowały się w kolekcjach muzealnych. Za jeden z takich przykładów można właśnie uważać dzisiejszy obiekt, wskazuje na to ich stan zachowania oraz wiek.
Miejsce pochodzenia, wieś Kosmacz, do dzisiaj słynie z zachowania tradycji oraz z unikatowego i bardzo rozpoznawalnego wzornictwa m.in. haftów, tkactwa czy pisanek. W zdobnictwie strojów i tkanin z Kosmacza najbardziej charakterystyczne są jaskrawe barwy: głównie „gorąca” czerwono-żółto-pomarańczowa, niekiedy z dodatkiem zielonego i niebieskiego.
Kapczury kapczuri, kapci, kapczory, sztrymfli, strumfli, to lokalne huculskie nazwy opisywanych wełnianych skarpet (sięgających połowy łydki) lub pończoch (jeśli były nad kolana), zakładanych do skórzanego obuwia „postoliw” (kierpców). Pełniły przede wszystkim funkcję praktyczną – ocieplającą stopy, chroniącą nogi przed uszkodzeniami, ale także dekoracyjną.
Na Huculszczyźnie w strojach ludowych dziane skarpety rozpowszechniły się od poł. XIX w., czyli od czasu rozwoju dziewiarstwa ręcznego jako przemysłu domowego. Skarpety i pończochy dziergano na pięciu drutach, zrobionych z różnych tworzyw: drewna, metalu (często używano szprych od rowerów), później plastiku. Wyroby dekorowane były w rozmaity sposób. Jeden z najprostszych sposobów zdobienia to wzór w poprzeczne paski („partyci”, „batoczky”, „polisky”), w którym paski są właściwie ozdobą. Technika dziewiarska pozwala także na powielanie wzorów haftowanych krzyżykiem na koszulach. Stąd skarpety kosmackie wyróżniają się skomplikowanymi wzorami, z właściwymi dla tej miejscowości nazwami: „łek’eczi’, „łumerowi”, „sływowi’, „kuczerewi”, „ilczes’ti”. Z kolei w latach 20. XX w. obok dzierganego wzoru rozwija się haftowany (łańcuszek, płaski, liczony), co umożliwiało tworzyć bardzo realistyczne kwiatowo-roślinne motywy zdobnicze. Wzór na łydce również tworzono przez fakturalny splot „przenyczka”, „kosyczka”, „krywulka”, „kruczenyk”. Skarpety odświętne zdobiono dodatkowo cekinami, koralikami, nicią metalowa. Połączenie splotów, ornamentów i kolorów tworzyło wspaniałe oryginalne wzornictwo, odnoszące się do konkretnych rejonów, stąd na tej podstawie prawie zawsze można określić skąd pochodzą wyroby.
W latach 20. XX w. wyroby dziane były produkowane głównie przez „pracownie-fabryki” mieszczące się w Kosowie, Worochcie, Jaremczu, Nadwórnej oraz Kołomyi. Pończochy, różnorakie „sztylpy” (pończochy bez stop), swetry, szaliki wyrabiano ręcznie, jak i z użyciem sprzętu dziewiarskiego. Z czasem huculskie wzory i kolorystykę zaczęto wykorzystywać do produkcji wełnianych elementów wówczas odzieży sportowej (czapki, berety, rękawice, szaliki, skarpety, getry, mitenki, swetry). Najmodniejsze w tamtym czasie wśród mieszkańców miast i turystów były geometryczne wzory, którymi Hucułki zdobiły m.in. pończochy-kapczury. Po drugiej wojnie światowej rzemiosło domowe na Huculszczyźnie rozwijało się w systemie rzemiosła artystycznego Ukraińskiej SRR (podobna instytucja do Cepelii). Kontynuowano pracę chałupniczą w ramach tych państwowych przedsiębiorstw, ale wzory często były projektowane przez profesjonalnych artystów z dziedziny włókiennictwa na podstawie wzornictwa huculskiego. Jednym z wpływów na ornamentykę huculską było stosowanie szablonów z czasopism oraz kreatywność wytwórczyń, które za każdym razem urozmaicały tradycyjne wzornictwo.
Na początku lat 90. XX w. wraz z upadkiem Związku Radzieckiego przedsiębiorstwa były likwidowane. Od końca XX wieku wyrabiane na Huculszczyźnie skarpety dziane służą nie tylko do codziennego użytku, ale przede wszystkim stanowią lokalne pamiątki. Z gorszej jakości wełny, z „biedną” kolorystyką i zdobnictwem, sprzedawane są na lokalnych bazarach i w sklepach, na szlakach turystycznych, a nawet poza regionem. Opisywane „kapczury” z Kosmacza zachowały dawną kolorystykę i wzory i są do dzisiaj używane m.in. na „chramy” (cerkiewne święto) oraz podczas licznych imprez i festiwali folklorystycznych.
Każdy obiekt z Huculszczyzny ze zbiorów MEK to osobna historia, część nieco zmitologizowanej, ale wciąż tajemniczej kultury karpackich górali. Możliwość dotknięcia i opisania ponad stuletniego zabytku przez pryzmat współczesności, otwiera nowe drogi rozumienia trwałości tradycji tej wyjątkowej sztuki huculskiej.
Opracowała Olena Kozakewycz
BIBLIOGRAFIA:
- O.Kozakewycz, Strój ludowy „kolorowych” wsi na północno-zachodnim pograniczu Huculszczyzny: cechy etniczno-lokalne i artystyczne, Na pograniczach. Instytucje i ludzi pogranicza (red. naukowa Robert Lipelt). Sanok 2020. S.173―194
- O.Kozakewycz, Strój ludowy na północno-wschodnim pograniczu Huculszczyzny ― wieś Brzezowy, Na pograniczach. Z odleglej i bliskiej przeszłości. Studia o stosunkach kulturowych (red. naukowa Robert Lipelt). Sanok 2019. S.173―194
- O.Kozakevych, Dziane i koronkowe wyroby ludowe na Zakarpackiej Huculszczyźnie od końca XIX do początku XXІ wieku: typologia i osobliwości artystyczne (na podstawie materiałów z badań terenowych), Lemkovia, Bojkovia, Rusini : dejiny, suśasnosć, kultura materialna a duchovna (Eds. Michal Śmigeѕ, Bohdan Halczak, Roman Drozd, Stefan Dudra, Olena Kozakevych). T. VII, czasć II, Banska Bystrica : Belianum 2018, S.265―282
- O.Kozakevych, Sztuka dziewiarstwa na Huculszczyźnie w końcu XIX i na początku XX wieku, Na pograniczach, Kultura – literatura – media, red. A. Chudzik, R. Lipelt, T.VIII, Sanok 2017, S. 71―86
- O.Kozakevych, HUTSUL FOLK COSTUMES (EMBROIDERY, LACE, KNITTING) IN THE COLLECTION OF THE SEWERYN UDZIELA ETHNOGRAPHIC MUSEUM IN KRAKOW, “CULTURAL AND HISTORICAL HERITAGE: PRESERVATION, PRESENTATION, DIGITIZATION”. Volume 08, Issue 2, 2022, Велико Търново, България 2022. P.11―20
- E.Pobiegły, Ubiory huculskie, „Rocznik Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli. Przewodnik po zbiorach huculskich Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, (red. U. Janicka-Krzywda, K. Barańska), t. XV, Kraków 2009, s.99-117
- I.Turnau, Historia dziewiarstwa ręcznego do początku XIX wieku. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979
- A.Woźniak, Wyróżnienie strojem. Huculszczyzna: tradycja i współczesność. Łódź, 2012
