Konserwacja obiektów na wystawę „San i Aka”

Konserwacja 79 muzealiów i 9 archiwaliów ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie, przeprowadzona została na wystawę, pt. „San i Aka. Rdzenne kultury Afryki Subsaharyjskiej”, prezentowaną w Bibliotece Jagiellońskiej. Praca nad obiektami wytypowanymi do użyczenia na ww. wystawę była nietypowa. W myśl założenia jakie przyjmuje Dział Konserwacji MEK, minimalnie ingerowano w naturalny charakter przedmiotów w ramach konserwacji zachowawczej. Oznaczało to wykonywanie tylko koniecznych prac, z reguły wiążących się z brakiem zmiany samego "wyglądu" obiektu. Ważne było podejmowanie prac, bez których stan zachowania uległby pogorszeniu, zwracano jednak dużą uwagę, by zakres działań obejmował jedynie naprawdę niezbędne czynności. Naprawiano uszkodzenia konstrukcyjne wpływające na dalsze, niekorzystne zmiany i usuwano wierzchnie zabrudzenia. Prace konserwatorskie podejmowano z poszanowaniem nawarstwień i zmian, podkreślających wiek i świadczących o użytkowym charakterze przedmiotów. Ich usunięcie zmieniłoby bowiem kontekst kulturowy w odbiorze obiektów oglądanych na wystawie. Trzeba również podkreślić, że każdy obiekt potraktowano indywidualnie, dlatego dla każdego tworzony był osobny program prac, dostosowany do ustalonych wcześniej założeń. 

Podjęcie takich prac wymaga od konserwatora zabytków cierpliwości i przyzwyczajenia się do utrzymującego wrażenia, że wykonywane przez niego działania z reguły mają niewidoczny efekt wizualny, mimo wrodzonej chęci do osiągnięcia efektu wyraźnego na tyle, by przynajmniej móc pokazać stan "przed", "w trakcie", "po" konserwacji. Poniżej prezentujemy kilka przykładów.

Popielniczka (18544/mek)
Popielniczka wykonana z karapaksu czyli z grzbietowej, zewnętrznej powłoki ciała żółwia.
Wykonano między innymi podklejenie łuszczących się warstw kostnych we wnętrzu czarki i odspojeń na granicy ubytków. Zdemontowano poszczególne elementy obiektu w celu sprawdzenia ich stanu zachowania i oczyszczenia powierzchni, ale z zachowaniem śladów użytkowania, tj. ubytki wierzchnich warstw kostnych i zniszczenia w postaci zabrudzeń czy przypaleń od papierosów zlokalizowanych we wnętrzu czarki. Usunięto korozję metalu w postaci rdzy pokrywającej wkręt montażowy.

  

  
Fot.1 Podklejenie wierzchnich warstw kostnych we wnętrzu czarki. Widoczne ślady użytkowania popielniczki.
Fot.2 Oczyszczenie powierzchni drewnianego cokołu z zabrudzeń po demontażu plastronu.
Fot.3 Oczyszczenie spodniej części plastronu (brzusznej części pancerza żółwia) z zabrudzeń i pancerzy owadów.
Fot. 4 Oczyszczenie drewnianego cokołu z zabrudzeń.

Ozdoby (18524/mek i 18525/mek)
Kolejne przykłady stanowią: Opaska na szyję lub na głowę oraz ozdoby wykonane z krążków ze skorupy jaja strusiego. Oba te przedmioty konserwowano w podobny sposób. Koraliki oczyszczono z wierzchniego kurzu i brudu. Najważniejszym celem konserwacji było ustabilizowanie konstrukcji;. luźno przechowywane koraliki, które odpadły z krawędzi naszyjnika przyszyto.
  

  
Fot.5 Na zdjęciu widoczny stan w trakcie prac, oczyszczanie ozdoby głowy.
Fot.6 Efekt w trakcie oczyszczania.
Fot.7 Na fotografii widoczny stan obiektu w trakcie prac, przed ustabilizowaniem koralików.
Fot.8 Stan po konserwacji.

Figurka słonia (18536/mek)
Drewniana figurka słonia z elementami z kości (oczy, kły) wykonana została przez społeczność z grupy ludów Bantu – Ovambo jako pamiątka dla turystów. Przed konserwacją przechowywana była oddzielnie z okrągłą podstawką.  W ramach prac przygotowujących obiekt do wystawy, zadecydowano o zamocowaniu figurki zwierzęcia na podstawce za pomocą kołeczków z drewna egzotycznego, umieszczonych w pierwotnych otworach montażowych, z możliwością łatwego demontażu.
  
Fot.9 Figurka słonia wraz z podstawką i nowymi kołeczkami w trakcie prac.
Fot.10 Obiekt po zakończeniu konserwacji.

Torba (18511/mek)
Kontrast do słonika-pamiątki stanowi torba wykonana z pozbawionej włosia i wygarbowanej skóry, która była przedmiotem codziennego użytku - służyła do gromadzenia i transportowania bulw, nasion i korzeni. Na powierzchni skóry widoczne są ślady użytkowania – przetarcia, zadrapania, dziurki, zabrudzenia z ziemi. Zniszczenia te stanowią swoistą cechę tego obiektu etnograficznego, ważny kontekst kulturowy nawiązujący do koczowniczego trybu życia Sanów. Dopowiadają one historię obiektu, są niejako łącznikiem wiążącym obiekt z człowiekiem, który go używał. Z tego względu ważnym aspektem pracy przy obiekcie było pozostawienie tych zniszczeń. W ramach przygotowania do wystawy skórę delikatnie odczyszczono gąbką Wallmaster.

Fot.11 Obiekt w trakcie oczyszczania.

Strzała (18561/mek)
Strzała składająca się z żółtobrązowej trzcinki z grotem z kości, była złamana. Aby zabezpieczyć obiekt przed dalszymi uszkodzeniami postanowiono połączyć odseparowane fragmenty. Wnętrze trzciny w miejscu klejenia wzmocniono masą drewnopodobną, a od zewnątrz nawinięto na kleju oryginalne włókienko. Powierzchnia obiektu została delikatnie odczyszczona z kurzu tak, aby zachować ślady użytkowania przedmiotu.
  
Fot.12. Fragment strzały przed konserwacją. Widoczne złamanie trzciny u nasady grotu.
Fot.13 Fragment strzały po sklejeniu wyłamanych fragmentów.


Fot.14 Fragment strzały po konserwacji.

  
Fot.15 i 16 Na powierzchni innych grotów pozostawiano ślady barwnej, organicznej substancji, której celem było sparaliżowanie układu nerwowego zwierzęcia.


Łyżka (18530/mek)
W przypadku drewnianej łyżki do wykopywania bulw i korzeni, która była pęknięta i nosiła ślady wtórnego klejenia,  zadecydowano o trwałym połączeniu odłamanych części.  Klejenie nie pozbawiało obiektu kontekstu ani cech dawnego użytkowania, a niewątpliwie zabezpieczyło obiekt przed przypadkowym odseparowaniem. Dodatkowym argumentem za takim postępowaniem był fakt, że odłamane fragmenty bardzo dobrze do siebie pasowały i miejsce styku nie wymagało żadnych uzupełnień. W ramach prac odczyszczono powierzchnię drewna, usunięto pozostałości dawnego kleju, sklejono czarkę łyżki z trzonkiem. Pozostawiono ubytek drewna (wyszczerbienie), otwór po sęku, pęknięcie i drobne zaplamienia.



Fot. 17 i 18 Łyżka przed i po konserwacji.

Znaczna część kolekcji po konserwacji doczekała się również nowych opakowań, w których zaprezentowano obiekty na wystawie. Było to osiem pudeł introligatorskich z pokrywami oraz jeden ekspozytor, wszystkie dedykowane konkretnym grupom obiektów, dostosowane do ich nietypowych gabarytów. Pudła wykonano z tektury bezkwasowej, oklejonej z wierzchu papierem introligatorskim, a w środku papierem bezkwasowym. Krawędzie pudeł wzmocniono płótnem. Równie istotne jak samo wykonanie pudeł było zaprojektowanie, wykonanie i wklejenie przegródek i podpórek kartonowych, które umożliwiły bezpieczne przechowywanie i prezentowanie muzealiów.

  




Fot.19-22 Pudełka bezkwasowe do przechowywania i prezentowania obiektów.